Öi^

BpVLL

rrzr>

i <

O'l^

Digitized by tiie Internet Arcliive

in 2010 witii funding from

University of Toronto

littp://www.arcliive.org/details/yllyfrcyntafprydOOevan

BRANWEN FHRCH LLVK

VN LLYS BENDIGEIDFRAN YN ABERFFRAW

UyFRAU DARUEN
RHYDYCHBS[

YLLYFRCYNIAF

PRYDERI

• FAB •

PWYLL

• GAH '
ÜÖHN'YOIING BŴJSÍS

lÌUMPni^Y • MlLFOr^D
0>ü=ORDUNrVERSlTY

: PREss : LONDON :

KEPEINTKD I922 IN ENGLAND
AT THK OXFOBD DNIVEBSITY PBESa

Preface

In this little boòk I have tried to tell, as
briefly and simply as possible, the greater part
of tlie foiir oldest Welsh tales, to Avhich alone
the name Mabinogion sliould be applied. These
are, Pivyll, cJiieftain of Dyred ; Braniüen, the
danghter of Llfjr; Manaiuyddan, the son of
Llf/r ; and Math, the son of Mathonicy.

The first, second, and third Mabinogi, to-
gether y\ìÜ\ the beginning of the fourth, present
a consecutive historv of Prvderi, the heroic
and chivalrous son of Pwyll. Tliough Pryderi's
name does not figure in the title of any one
of the four stories, all are concerned with the
doings either of Pryderi himself or of his
friends and foes.

No pains have been spared to present every
phase of the story as vividly as possible. By
means of the headings to the chapters and the
sections of the chapters prominence has been
given throughout to the principal persons,
places, and objects mentioned. It is hoped
that this setting of tlie narrative will furnish

4 Preface

teachers with interesting snbjects for lessons
and conyersation.

I thankfully ackno\vledge the help which
I received from three Welsh scholars in
the task of writing a children's book that
should be at the same time a fair example of
correct modern Welsh, as regards idiom,
Yocabulary, grammar, and spelling. Professor
J. Morris Jones and the Rev. J. Bodvan Anwyl
both furnished me with invaluable suggestions
as they read the proofs. Sir Edward Anwyl,
whose counsel was ever at ni}' disposal, penned
but five weeks before liis lamented death the
dated Introduction that constitutes his last
literary work.

JOHN YOUNG EVANS.
Abbrystwyth.

Introcluction

BY SIR EDWARD ANWYL

The Four Branches of the Mabinogi are remarkable
not only by their skill in the delineation of character,
but also the clear evidence which they aflord of the
antiquity of much of their material. This is shown not
only by certainofthe primitire features of the folk-lore
which they embody, but also by the very character of
some of tlie proper names. In the name Dôn, for
example, we have a form which is undoubtedly cognate
with that of the ancient Irish goddess Dänu, while the
name Llyr is unmistakably the same as that of the Irish
Lër, who has a son Manannán, just as the Welsh Llyr
has a son ManaMjddan, and, as the word " llyr " is used
in Welsh poetry for the sea, it is not unreasonable to
hold that Llyr or Lêr was originally one of the Celtic
gods of the sea, Xor is it in these names alone that
traces of the ancient religion of the Celts come to view,
but certain other names, by their very form, betray their
sacred origin.

We know from Celtic inscriptions found on the Con-
tinent and in Britain that the Celts frequently formed
the names of gods so as to end Mith the suflìx -onos, to
which the suffìx -önâ corresponded in the case of names
of goddesses. For example, we find Mapônos, which

6 Introduction

became in Welsh Mabon, as the name of a god identified
AYÌth Apollo, while Epöna, Latinized as Epöna, was a
widely worshipped Celtic goddess connected with horses.
In the Welsh Mabinogi there are clear traces of such
ancient divine names in those of Rhiannon and Teyrnon,
Gofannon and Amaethon, the latter being along with
Gwydion two of the sons of Dön. The name Rhiannon
undoubtedly goes back to an older Celtic Rigantöna,
which probably means " the divine queen ", while
Teyrnon similarly stands for an older Tigernönos, which
doubtless meant "thedivine king". It is not unlikely
that at one time these names were those of a pair
who were more closely associated than they are in
the Mabinogi in its present form. Again, Gofannon
clearly stands for an older Gobannönos, a name derived
from the Celtic word for a smith, which by its very
form shows that it was that of an ancient god of
metal-working. In the same manner Amaethon goes
back to a form Ambactónos, which was the name of one
of the Celtic gods of farming. The very use of the suffix
in question, in spite of the shortness of its vowel, in the
formation of divine names shows a link of religious
affìnity between the Celts and the Italians, when we
remember the Roman goddesses Bellöna and Pömöna.
It is clear from these mythological remnants alone that
several of the stories of the Mabinogi were traditional
and oft-repeated tales, whose origins go back to a remote
past.
Again, it is probable that the stories have seen many

Introduction 7

changes from their original forms partly through the
modification of social and intellectual conditions, and
partly through changes in their geographical setting.
To trace these changes is no easy task, but a close scrutiny
of these traditional stories of the Welsh people has
ah'eady given some very interesting results, and a still
further examination of them will doubtless materially
repay investigation. In the present worli: the Welsh
child will find an excellcnt introduction, written iii the
chastest diction of his mother-tongue, to the hereditary
narratives of his race, and will have his imagination en-
riched in the earliest years of youth with the reading of
stories of great intrinsic beauty and charm. The skill
of the interpreter of these tales, who is one of the ablest of
Welsh writers to-day, aided by the graphic power of the
artist, has produced a book which, it is to be hoped,
will be for every Welsh child a joy for ever.

Aberystwyth,
Juhj 2, 1914.

Conteuts

PAGE

Pryderi a"i Riexi 9

Pryderi yn It\'erddon .... 48
Pryt^eri y'n Nyfed a Lloegr . . ,77
Pryderi yng Ngwynedd . . . .107

Y Rlian Gyntaf

PRYDERI A'I RIENI

(Mabinogi Picyll Pendefîfj Dyfed)

PEXNOD I

PWYLL YNG NgLYN CuCH.

Pendefig Dyfed.

IS^ diwrnod yr oedd Pwyll
yn hela yng Nglyn Cuch, ar
ôl myned yno o Arberth y
diwrnod cynt. Teitl Pwyll
y pryd hwnnw oedd Pen-
defío: Dyfed, am ei fod vn arojlwydd ar
saith gantref Dyfed. Yn Arberth yr oedd
ei brif lys.

Y cibn dieithr.

Wrth ddilyn ei gŵn yn y coed collodd
Pwyll ei gyfeiUion. Tra oedd yn gwrando

10 Hanes Pryderi Fab Pwyll

am sŵn ei gŵn ei hun, elywai gŵn eraill
yn cyfarth. Nid oedd eu sŵn hwy fel
sŵn ei g\\n ef, a dyfod i'w cyfarfod hwy
yr oeddynt.

Yn y coed gwelai faes o dir gwastad.
Pan ddaeth ei gŵn ef at ymyl y maes,
gwelodd garw o flaen y cŵn dieithr. Aeth
y rhai hyn ar ôl y carw. Wedi iddynt ei
fwrw i laAvr, ni wnaeth Pwyll sylw o'r carw,
ond syllodd ar y c\vn.

Ni welsai erioed eu tebyg. Gwyn dis-
glair oedd eu lUw, a'u clustiau'n gochion.
Gyrrodd hwynt ymaith oddi ar y carw, ac
anogodd ei gŵn ei hun arno.

Yì' heliwr meiün hrethyn llwyd,

Ond dyma farchog ar gefn march mawr
glas yn dyfod at Bwyll. Dillad hela o
frethyn llwyd a wisgai, ac am ei wddf yr
oedd corn hela.

"DyAvysog," ebe'r hehwr, "ni wn pwy
ydwyt, ac ni chyfarchaf well i ti."

Yna beiodd Bwyll yn llym am yr hyn
a wnaethai â' i gŵn ef. A dywedodd.

Pryderi ai Rieni 11

" Mi a roddaf fwy o warth arnat na
gwerth can earw."

Atebai Pwyll y gwnai unrhyw beth i
brynii ei faddeiiant. A gofynnodd i'r g\vr
pwy ydoedd.

Dywedodd yntau, "Myfi yw Arawn,
brenin coronog yn Annwn. Yno y niae
brenin arall yn rhyfela â mi o hyd. Os
gwaredi di fi o'i law ef, maddeuaf i ti, a
byddaf yn gyfaiU ffyddlon i ti."

" Pa fodd y gallaf dy waredu?" gofynnai
Pwyll.

Cyfnewid ffurf a gicedd.

"Fel hyn," meddai Arawn, y brenin o
Annw n. " Mi a'th roddaf di yn fy lle yn
Annwn. Dodaf hni fy nghorff a gwedd
fy wyneb arnat. Byddi mor debyg i mi,
fel na thybia neb nad myfi ydwyt. Bydd
hyn am flwyddyn, a blwyddyn i'r dydd
yfory tyred i gyfarfod â mi yn y lle hwn."

" Ond pa fodd y medraf ddyfod o hyd
i'r gŵr yr w^t yn sôn am dano ? " gofyn-
nai Pwvll.

12 Hanes Pryderi Fab Pwyll

*'Bl\\Tddyn i lieno," atebodd Arawn,
**vr vdvm ni ein dau i 2:vfarfod ar y
rhyd. Bydd di yno yn fy ffurf i, a dyro
un ddvrnod iddo, ac ni bvdd bvw mwy.
!N^a ddyro ail ddyrnod iddo, er iddo

Pwyll yng ngolwg llys Ai'awn.

ei cbeisio gennyt. Onide, fe a ymladd
gystal drannoeth ag erioed."

" Beth a w naf â'm teyrnas fy hun ? "
ebe Pwyll.

" Af i'th lys yn dy le," meddai Arawn,
"ac ni ŵyr na gŵr na gwraig nad tydi
fvddaf."

Pryderi a'i Rieiii 13

"Af rhagof yn llawen," ebe Pwyll.

" Ehydd fydd dy hynt," meddai Arawn.
" Ni bydd rhwystr ar dy ffordd cyn dyfod
i'm teyrnas i. Mi a'th hebryngaf yno."

Cyn hir daeth Pwyll ae Arawn i olwg
llys Annwn a'r tai o'i amgylch. Dywed-
odd Arawn,

" Dacw^ fy llys a'm teyrnas yn dy fedd-
iant. Dos i'r llys, a phawb a'th adnebydd.
Wrth weled y gweision wrth eu gwaith
daw rheolau'r llys yn hysbys i ti."

PENNOD II

PWYLL YN AnNWN.

Unìdas y lìys.

AETH Pwyll i'r llys, a
gwelodd yno 'r ystafelloedd
cysgu a'r neuaddau, a'r
adeiladau tecaf a fu erioed.
Daeth dau farchog i dynnu
ei wisg hela oddi amdano, a'i wisgo

14 Hanes Pryderi Fab Pwyll

mewii gwisg o aur a melfed. Daeth gwŷr
y llys a'r llu i'r neuadd, a'r frenhines
gyda hA^y. Hi oedd y wraig harddaf a
welsai ef erioed. Amdani yr oedd gwisg
felfed ddisglair.

Aethant at y byrddau, ac eisteddodd y
frenhines yn ei ymyl ef Ymddiddanodd
Pwyll â hi, a thybiai mai hi oedd y
wraig hynawsaf a mwyaf bonheddig a
fu erioed.

O'r holl lysoedd a welsai Pwyll ar y
ddaear, hwn oedd y llawnaf o fwyd a
diod, llestri aur a thlysau brenhinol.

TreuHodd Pwyll flwyddyn ddifyr dros
ben. Dilynai'r cŵn, a gwrandawai 'r cerdd-
orion ; mwynhâi wleddoedd a champau,
ac ymddiddan â'i gyfeilHon.

O'r diwedd daeth nos y frwydr. Aeth
Pwyll i'r man cyfarfod, a gwŷr mawr y
deyrnas gydag ef.

Y frwydr ar y rhyd.

Daethant at y rhyd. Yna cyfododd
marchog, a dywedodd,

Pwyll yn bwrw Hafgan.

16 Hanes Pryderi Fab Pwyll

"Rhwng dau frenin y mae'r cyfarfod
yma, a rhwng neb arall. Mae'r naiU a'r
llall yn hawlio tir a daear ar ei gilydd.
Sefweh o'r neilltu, a gadeweh rhyngddynt
hwy ill dau."

Neshaodd y ddau frenin at ganol y rhyd.
Ar yr ergyd gyntaf trawodd Pwyll ei
elyn ar ganol ei darian. Holltwyd hi yn
ddau hanner, a thorrwyd ei arfau ef.
Bwriwyd Hafgan hyd braich a gwaywffon
dros bedrain ei farch.

Caw sai ergyd marwol. Dywedodd wrth
Bwyll, y gwr oedd yn lle Arawn,

"Dywysog, nid oedd gennyt hawl i'm
lladd. Ni wneuthum ddrwg i ti erioed.
Ond gan i ti ddechreu fy lladd, gorffen."

" Efallai fod yn edifar gennyf am a
wneuthum eisoes," ebe Pwyll. "Gofyn
i rywun arall. Ni laddaf fi di."

Gwrogaeth gtcŷr Hafgan,

Wedi marw eu brenin daeth gwŷr Haf-
gan yn ddeiHaid Pwyll, ac enillodd ef yr
hoU wlad. Erbyn hanner dydd drannoeth,

Pryderi a'i Rieni 17

ef oedd ben dwy deyrnas Annwn, sef
teyrnas Arawn a theyrnas Hafgan.

Yna aeth yn ôl at ei bobl ei hun, a
daeth drachefn i Lyn Ciich.

Arawn yn 61 yn Anmm.

Yno; Xo:lvn Cuch daeth Arawn i'w
gyfarfod, a diolchodd iddo am yr hyn a
wnaethai. "Ac wedi i ti ddyfod i'th
wlad dy hun,"' meddai, " ti a weh beth a
wneuthum er dy fwyn di."

Yna rhoes Arawn ei ffurf a'i wedd
ei hun yn ôl i Bwyll, a cherddodd rhag ei
flaen tua llys Annwn. Llawen oedd wrtb
weled ei luoedd a'i deulu. Ond ni ry-
feddent hwy fwy na chynt wrth ei ddyfod.
Canys ni welsent ei eisieu.

18 Hanes Pryderi Fab Pwyll
PEXXOD III

PWYLL YX EI LyS YX ArBERTH.

Cyfeillach Dyfed ac Anmcn.

|EDI dyfod yn ôl i'w wlad ei
hun, gofynnodd Pwyll i'w
wŷr mawr,

" Pa fath ben a fùm i ar-
noch y flwyddyn hon ? Pa
un ai gwell ynteu gwaeth na chynt ? "
Atebodd ei wŷr,

" Ni fuost erioed mor ddoeth nac mor
hael, mor annwyl nac mor gyfiawn."

" Nid i mi y mae diolch am hynny," ebe
Pwyll. "Y gŵr a fu gyda chwi biau'r
clod." Yna adroddodd wrthynt fel y
buasai Arawn yn Nyfed, ac yntau ei hun
yn Annwn.

" Diolch i Dduw," meddent hwy, " i ti
gael y fath gyfaill. Bydd di 'n gystal ar-
glwydd arnom ag Arawn."

Addawodd Puyll y byddai, ac o'r pryd
hwnnw bu undeb cryf rhyngddo ac Arawn.

Pryderi a'i Rieni 19

Anfonent feirch a niilgwn, hebogan a
thlysau, yn rhoddion i'w gilydd.

Pen Annwn.

Ni elwid Pwyll yn Bendefig Dyfed
niwy. Ei enw o hyn allan oedd Pwyll
Pen Annwn. Canys j£ oedd wedi byw
yn Annwn am flwyddyn, a'r wlad honno
wedi llwyddo dano. A thrwy ei ddewrder
a'i fedr mewn rhyfel gwnaethai ddwy
deyrnas Annwn yn un.

PEXXOD IY

PWYLL AR OrSEDD ArBERTH.

Nocliüedd yr Orsedd,

N diwrnod yr oedd Pwyll yn
s^wledda ovda llu mawr o'i
wŷr yn ei brif 1\ s yn Ar-
berth. AYedi'r pryd cyntaf
aeth Pwyll a'i wŷr i ben
crug oedd uwchben v llvs. Gelwid v cruo-
yn Orsedd Arberth.

Dvwedodd un o wvr v llvs,

b2

20 Hanes Pryderi Fab Pwyll

" Arglwydd, hyn sydd hynod yn y crug
yma. Os eistedd gŵr bonheddig arno,
digwydd iddo un o ddau beth. Caiff
archoll neu friwiau, neu ynteu fe wêl
ryfeddod."

Atebodd Pwyll, " Nid ofnaf archoll na
briwiau gyda'r holl ki hwn. Ond hoffwn
weled y rhyfeddod." Ac eisteddodd ar
yr Orsedd.

Y bendefîges a gerdclaí 'n araf.

Gwelsant wraig fonheddig a gwisg o aur
disglair amdani ar farch mawr. Glaswyn
oedd ei hw, ac ymddanghosai fel petai 'n
camu 'n araf deof i fvnv 'r Orsedd.

Ni wyddai neb o wŷr Pwyll pwy oedd
hi, ac aeth un o honynt ar ei draed i'w
hoH.

Pan ddaeth ef i'w hymyl ar y ffordd,
aeth hi heibio iddo. Rhedodd yntau
nerth ei draed ar ei hôl. Ond po fwyaf
y brysiai ef, pellaf i gyd y byddai hi oddi
wrtho. Methodd ei dal, a dychwelodd at
Bwyll.

Pryderi a'i Rieiii 21

"Ni all neb yn y byd ddal lion ar ei
draed," eb ef.

Yna, ar arch Pwyll cymerth y gŵr y
march cyflymaf oedd yn y llys. Wedi
dyfod at faes gwastad, plannodd ei ys-
bardunau yn ei farch. Ond po fwyaf
y gyrrai ef, pellaf fyddai hithau oddi
wrtho.

Dychwelodd at Bwyll eilwaith. "Ni
fedr neb, Arglwydd," eb ef, "ddal y
dy wysoges acw. Dyma 'r march cyf lymaf
y gwn amdano yn y wlad. Ond ni byddai
waeth i mi hebddo. Xi allai ei dal."

" O ! " ebe Pwyll, " y mae rhyw hud
yma. Awn i'r llys." A gwleddasant y
nos honno fel cynt.

Twyll y march glaswyn.

Ar ol pryd cyntaf y wledd drannoeth,
dywedodd Pwyll, "Awn eto i ben }t
Orsedd, yr un rhai ag a fu yno ddoe."
A gorchymynnodd i un o lanciau'r llys
gymryd y march cyflymaf oedd yn y
maes.

22 Haiies Pryderi Fab Pwyll

Eisteddasant ar yr Orsedd, a dyma'r
bendefio'es yn dyfod drachefn yr un
ffordd â'r di^yrnod eynt, ar yr un march,
a'r un Ayisg amdani.

Pan oedd hi gyferbyn â Phwyll a'i wŷr,
esgynnodd y llanc ar gefn ei farch. Prin
yr oedd ef yn ei gyfr>yy pan aeth hi
heibio iddo. Araf, fel cynt, y cerddai, a
dechreuodd yntau beri i'w farch ryoynofu.
Disgwyhai ei dal yn ebrwydd.

Neges y llances.

Trodd hynny 'n ofer, a gollyngodd y llanc
yr awenau i'w farch. Ond er i'r march
garlamu ei eithaf, ni ddeuai gam yn nes
at y farchoges. Po fwyaf y gyrrai ef,
pellaf fyddai hi oddi wrtho. Ac eto, nid
âi hi'n gyflymach na chynt.

Wedi i'r llanc fethu ei dal, dywedodd
Pwyll, " Phaid fod ganddi neges at rywrai
sydd ar y maes hwn. Ond y mae gormod
o frys arni i'w dywedyd."

Yna aeth pawb yn ôl i'r llys.

Pryderi a'i Rieiii 23

Y farclioges yn aros.
Drajinoeth, wedi goiffen y pryd cyntaf
yn y wledd, aeth Pwyll a r un gwŷr dra-
ehefn i ben yr Orsedd. Erbyn hyn yr

Y gwas yu methu dal Rhiauuou.

oedd Pwyll wedi trefnu i ddilyn y farcho-
ges ei hunan, ac ar ei farch ei hun.

Daeth y farchoges eto ar hyd yr un
ffordd, ac yn yr un dull. Nid cynt yr
esgynnodd Pwyll ar ei farch, nag yr aeth
hithau heibio iddo. Gollyngodd Pwyll ei
farch i garlarnu'n hoyw a bywiog, gan

24 Hanes Pryderi Fab Pwyll

feddwl y daliai hi ar yr ail gam neu'r
trydydd.

Ond, er ysbarduno'r march a"i }Tru ar
ei eithaf, ni fedrai Pwyll ddal y llances.
Yna dywedodd wrthi,

" O lances, er mwyn y gwr a geri fwyaf,
aros amdanaf "

"Yn llawen," ebe hi. " A gwell fuasai

i'th farch pe buasit wedi gofyn hynny

er ys meitin."

Amod priodas.

Yna safodd y llances, a thynnodd y
gorchudd oedd ar ei hwyneb. Tybiai
Pwyll na welsai erioed lances na gwraig
gyn hardded â hi. Ymddiddanodd â
hi, a gofynnodd iddi paham y daethai.
Atebodd hi mai ceisio ei weled ef oedd
ei phrif neges, a dywedodd,

"Myfi yw Rhiannon ferch Hefeydd
Hên. Y maent am fy rhoddi i ŵr o'm
hanfodd. Ni fynnwn i un g\vr, am fy
mod yn dy garu di. Ac ni fynnaf ŵr eto,
os gwrthodi di fi. I wybod dy ateb y
deuthum."

Pryderi a'i Rieni 25

Atebodd Pwyll na ddewisai ef neb ond
hi.

Yna, ar ei ehais, addawodd Pwyll gy-
farfod â hi ymhen blwyddyn yn llys ei thad,
lle byddai gwledd yn barod ar ei gyfer.

Canasant yn iach i'w gilydd. Dychwel-
odd Pwyll i'w lys, ond nid ymddiddanai
â neb am y llances.

PENNOD V

PWYLL YN LlYS HeFEYDD HÊN.

Yr ateh byrhiüyll.

MHEN blwyddyn cynhelid
gŵyl briodas Ehiannon yn
llys Hefeydd Hên. Pwyll
oedd arglwydd y wledd, ac
eisteddai rhwng Rhiannon
a'i thad.

Wedi darfod bwyta dechreuwyd yfed a
chwedleua. Ar hynny dyma ŵr ieuanc
gwineu, tal, brenhinol yr olwg arno, a
gwisg felfed amdano, yn dyfod i gyntedd y

26 Hanes Pryderi Fab Pwyll

neuadd. Cyfarchodd Bwyll a'i gyfeillion,
a cheisiodd Pwyll ganddo eistedd.

" Xa wnaf," ebr yntau, " dyfod i ofyn
cais yr wyf "

Cais Gwawl.

" Beth bynnag a geisi," meddai Pwyll,
••mi a'i rhoddaf i ti hyd eithaf fy ngalhi."

" Och ! " ebe Rhiannon, " paham yr
atebi felly ? "

" Arghyyddes," meddai'r llanc, "ymae
ef wedi ateb felly yngŵydd y gwŷr bon-
heddií» hyn."

Pryderi a'i Rieni 27

" Beth yw cly gais, gyfaill ? " gofynnodd
Pwyll.

Atebodd y llane, " Heno yr wyt i briodi 'r
bendefiges a garaf fi fwyaf o baw]x Hon
yr wyf íl yn ei gofyn ar dy law, a'r holl
fwyd a'r wledd sydd yma."

Tawodd Pwyll. Ceryddodd Rhiannon
ef am ei addewid ffôl. "Dyna'r gwr,"
meddai hi, "y mynnent fy rhoddi iddo
o'm hanfodd. Gwawl fab Chid yw ef,
g\vr mawr ei alhi a'i eiddo. Ond gan i ti
fy addaw iddo, dyro fi iddo bellach, rhag
dyfod dirmyg arnat."

"Ni fedraf dy ddeall," ebe Pwyll.
" Ni allaf fyth wneuthur hynny."

" Dyro fi iddo'n aAvr," meddai E.hian-
non, "a mi a rwystraf iddo fy nghael
byth."

Y God fechan.

Rhoes E-hiannon god fechan i B^Yyll,
i'w chadw'n ofahis, a'i dwyn gydag ef
i'r Ilys ymhen bhvyddyn. Cyfarwyddodd
ef yn fanwl beth i'w wneuthur y pryd
hwnnw.

28 Hanes Pryderi Fab Pwyll

Yna dywedodd Gwawl fab Clud,

"Teg fyddai i mi gael ateb i'm cais."
Atebodd Pwyll, ''Ti a gei gymaint ag
sydd yn fy ngallu i'w roddi i ti.''

Atebodd Rhiannon, '* Rhoddais y
wdedd hon i wŷr Dyfed a'u lluoedd a'u
gweision. Xid addawaf ei rhoddi i neb
arall. Ond blwvddvn i heno bvdd s^wledd
yn barod yn y llys hwn ar dy gyfer di, a mi
a'th briodaf "

Felly y cytunT\yd. Aeth Gwawl yn ôl
i'w wlad, a chyrchodd Pwyll i Ddyfed.

Bratiau a Uo^mnau Pwijìl.

Daeth pen y fh^yddyn, a chyrchodd
Gwawl i lys Hefeydd Hen i briodi Rhian-
non. Cofiodd Pwyll y cyfan a ddywed-
asai Rhiannon wrtho am y god a'r hyn yr
oedd ef i'w wneuthur y nos honno.

Daeth Pwyll i'r berllan oedd gerllaw'r
llys. Gydag ef yr oedd can marchog ond
un. Bratiau geirwon a charpiog oedd
amdano, a gwisgai esgidiau mawr ac

Pryderi a'i Rieni 29

uchel am ei draed. Gelwid hwynt yn
llopanau.

Wedi darfod bwyta yn y wledd, a phan
ddaeth yr amser i yfed, daeth Pwyll i
gyntedd y neuadd.

Cyfarehodd Wawl, a dywedodd fod
ganddo gais ato. Addawodd yntau ei
roddi iddo os gallai.

"Angen sydd yn peri i mi ofyn," ebe
Pwyll. " Y mae arnaf eisieu llond y god
fach hon o fwyd."

" Cais teg yw hwnnw ," meddai Gwaw 1
wrtho. " Da gennyf ei roddi i ti." A dy-
wedodd Gwawl wrth ei wŷr, "Dygwch
fwyá iddo."

Cyfododd Hu o swyddogion yn y fan, a
dechreuwyd llenwÌT god. Ond nid oedd
llenw i arni.

" Digon a ddodicyd ymay

"Gyfaill," ebe Gwawl, "a lenwir dy
god di fyth?"

" Na wneir byth," meddai Pwyll, " cyn
i ŵr bonheddig, a fedd dir a daear

30 Haiies Pryderi Fab Pwyll

a gallii, godi a sengi'r bwyd sydd yn y
god â'i ddau droed, a dywedyd, 'Digon
a ddodwyd yma.' "

Ar arch Rhiannon eyfododd Gwawl i
lenwi'r god. Rhoes ei ddau droed ynddi
a dywedodd, " Digon a ddodw} d yma."

Trodd Pwyll y god nes bod Gwawl
dros ei ben ynddi. Caeodd hi yn y fan,
clymodd y careiau, a chanodd ei gorn.

E.huthrodd ei wŷr i mewn i'r llys. Dahas-
ant bawb o wŷr Gwawl, a gwnaethpwyd
pob un yn garcharor.

Chware " Brocli yng NgJiod"

Yna diosgodd Pwyll yr hen ddillad
gwael oedd am dano, a'r esgidiau mawr
oedd am ei draed. Fel y deuai pob un
o'i wŷr i mewn i'r neuadd, gwelai'r god, a
rhoddai ddyrnod arni. Gofynnai, " Beth
sydd yma?"

" Broch," meddai'r lleill.

Fel hyn y bu'r chware. Trawai pawb
y god â'i droed neu â'i ffon. Wrth ddyfod
i mewn gofynnai pawb,

Pwyll a'r god liud.

32 Hanes Pryderi Fab Pwyll

" Pa chware yw hwn ?"

Atebai'r lleill, " Chware broch yng
ng^hod." A dvma'r tro cyntaf i neb
chware'r gamp hon.

Y meichiau.

" Arghyydd," ebe'r gŵr oedd yn y god.
" Pe gwrandawit arnaf fi, nid wyf yn
haeddu fy lladd mewn cod."

"Mae'n iawn i ti wrando arno," ebe
Hefeydd Hên wrth B^^yll, " ni ddyhd ei
ladd fel hyn."

Yna gwnaethpwyd amod rhyngddynt,
a 2rollvno:wvd Gwawl o'r ojod. Addawodd
na ddialai bvth ar Bwvll am y chware
hwn. Enwyd nifer o wŷr i ateb drosto.
Dywedodd Gwawl wrth Bwyll,

" Yr wyf wedi fy mriwio'n dost, a rhaid
i mi ymolchi. Gyda'th gennad mi a af
ymaith. A gadawaf rai o'm gwŷr mawr
vma vn feichiau, i ateb drosof iti."

Felly yr aeth Gwawl adref Ond er na
ddialodd ef ar Bwyll am ei drin mor

Pryderi a'i Rieiii 33

dost, daeth dial ymheii blynyddoedd ar
Bryderi ei fab ac ar Ddyfed ei wlad.

Priodas JRhiannon.

Y nos honiio darparwyd gwledd arall
yn llys Hefeydd Hên. I Bwyll a'i wŷr yr
oedd hoiino, a daeth Bhiannon yn wraig
iddo. Parhaodd y wledd dros lawer o
ddyddiau.

Bob dydd rhoddai Rhiannon roddion
i'r sawl a ofynnai ganddi. Cofiodd am y
cerddorion o flaen neb.

Ar ddiwedd y wledd gofynnodd P^^^ll
gennad ei chwegrwn i ddychwelyd i
Ddyfed drannoeth. Bu yntau'n fodlon,
a chych\vynnodd Pwyll a'i wraig i lys
Arberth.

34 Haiies Pryderi Fab Pwyll
PEJSTNOD YI

PWYLL A EhIANNON YN EU LlYS YN

Arberth.

TlysaiCr Llys.

AFODD Vvr^\\ a Rhiannon
groeso mawr yn eu llys yn
Arberth. Yno eyrchodd hoU
bobl fawr y wlad, yn wŷr a
gAYragedd. Bu gwledd yno
hefyd, a rhoes Rhiannon roddion g^vyeh
i bawb a ddaeth i'w cyfarfod. Derbyn-
iodd rhai freichledau ganddi, a'r Ueill
fodrw} au neu emau.

Lh\yddodd y wlad dan B\\t11 a Rhian-
non, ac ymhen tair blynedd ganed mab
iddynt.

Y hahan a gollwycl.

Y nos y ganed mab i Ba^jII a Rhiannon
gwyliai chwe g\\Taig y fam a'r baban.
Ond cyn hanner nos cysgodd pawb.

Deffrudd v í^wraý^edd íívda'r wawr, ac

Pryderi a'i Rieiii 35

edrychasant lle y rhoesent y baban. Ond
nid oedd i'w gael.

Wedi canfod ei íbd ar goll, daetb ofn
arnynt. Gwyddent y lleddid hwy am

Rhiannon a'r gwragedd.

gysgu yn Ue gwylio. Ond dywedodd un o
honynt,

"Hyn a wnawTi. Y mae yma nifer o
gŵn bychain. Lladd^vn rai o honynt, ac
irwn wyneb a dwylo Rhiannon â'r gwaed.
Yna gosodwn esgyrn y cŵn bach ger ei

c 2

36 Hanes Pryderi Fab P^^-yll

bron, a thaerwn mai hi a laddodd ei mab.
Xi chred neb ei gair hi yn erbyn chwech
ohonom ni." Fell}^ y gwnaethant.

Yn y bore deffrôdd Rhiannon, a o^ofyn-
nodd, "Pa le y mae'r baban?"

Anwiredd y giüragedd.

Taerodd y gwragedd ei bod hi wedi ei
ddifetha. *' Yr ydym ni," meddent, " yn
gb^Tfau ac yn gieisiau i gyd ar ol ym-
drechu â thi. Xa chais ef gennym ni."

Ymbiliodd Rhiannon â'r gwragedd i
beidio â dywedyd ceh^ydd am dani. " Os
cyffeswch y gwir wrthyf," meddai, ''mi
ach amddifîynnaf "

'*Xa," ebe'r gwragedd, "Ni chymerwn
ni ddrwg arnom ein hunain er m^^yn neb
yn y byd."

" Xi ddaw un drwo^ i chwi am ddvwedvd
y gwir," ebe Ehiannon. A byg}^thiodd
eu cosbi am ddywedyd anwiredd.

Ond ni wi*andawai'r gwragedd arni.
Parhaent i daeru mai hi oedd wedi lladd
y baban.

Pryderi a'i Rieni 37

Yr esgynfaen.

Aeth y son am hyn ar led dros y wlad.
Daeth gwŷr P^^yll ato i geisio ganddo
ymado â'i wraig am y drwg a wnaethai hi.

Ond ni wnai Pwyll hynny. " Os
gwnaeth hi gamwedd," eb ef, "eosber hi
am dano."

Gw ell oedd gan Riannon ddioddef cosb
na dadleu mwy â'r gwragedd. Gal-
wodd athrawon a doethion y wlad ati, a
gofynnodd iddynt pa gosb a haeddai hi.
A hyn oedd y gosp a roesant arni : —

Yr oedd i aros am saith mlynedd yn y
llys yn Arberth. Tu allan i borth y llys
yr oedd maen lle'r esgynnai'r g>vŷr ar eu
meirch. Yn ymyl hwn yr oedd Rhian-
non i eistedd beunydd, ac adrodd yr
hanes WTth bawb a ddelai. P^w bynnag
a ddelai i'r llys o bell, yr oedd yn rhaid
iddi gynnyg ei gario ar ei chefn i'r llys

Ond anaml iawn y byddai neb mor
anfwyn â gadael iddi ei gario.

Rhiaunou wrth yr esgj'ufaeu.

Pryderi a'i Rieni

39

PENNOD VII

Pryderi yng Ngwent Iscoed.

Yr ehol cür grafanc.

R adeg honno yr oedd
Teyrnon Twrf Fliant yn
Argh>ydd Gwent Iscoed.
Buasai gynt yn un o wŷr llys
P^^yll. Ef oedd y gŵr goreu
yn y byd, ac ef bioedd y gaseg oreu yn
y deyrnas.

Genid ebol i'r gaseg bob nos Galanmai.
Ond ni wyddai neb beth a ddigwyddai i'r
ebol.

Dywedodd Teyrnon wrth ei wraig un
noswaith, " Dynion ffôl ydym ni. Dyna'n
caseg yn dyfod ag ebol bob blwyddyn, a
ninnau byth yn ei gael. î^os Galanmai
ydpv heno, a mi a fynnaf \^ybod pa
ddinistr sydd yn dwyn yr eboHon."

Rhoes Teyrnon y gaseg mewn ty.
Gwisgodd ei arfau, a gwyliodd.

Gyda'r nos ganed ebol mawi\ Tra

40 Hanes Pryderi Fab Pwyll

graffai Teyrnon ar ei faint, clywodd sŵn
taran. Yna daeth crafanc i mewn tr^y'r
ffenestr i'r ty.

Y baban irrtJi y drws,

Ymaflodd y grafanc yn yr ebol wrth ei
fwno:. Tynnodd Teyrnon ei gleddyf a
thorrodd y fraich Avrth y penelin.

Clywodd daran arall. Rhuthrodd
allan o'r ty, a dilynodd y sŵn. Ond yr
oedd y nos yn rhy dywyll iddo weled
dim.

Yna cofiodd nad oedd wedi cau'r drws.
Ehedodd yn ei ôl, a gwelodd faban wrth
y drws. Yr oedd gwisg baban wedi ei
rhwymo amdano, a throsto yr oedd llen
felfed.

Cododd Teyrnon ef, caeodd y drws, ac
aeth â'r baban i ystafell ei wraig.

Dywedodd, " Dyma faban i ti, Ar-
glwyddes, os mynni; un na fu gennyt
erioed."

"Arglwydd," atebodd hithau, ''beth
sydd yn bod ? " Adroddodd ei gŵr wrthi

Pryderi a'i Rieni 41

yr holl stori am y grafanc a'r ebol a'r
baban wrtli y drws.

" Pa fath wisg sydd amdano ? " gofyn-
nodd hithau.

" Llen felfed," ebr yntaii.

" Mab i bobl fawr ydyw, ynteu," ebe'r
wraig.

Gtüri Wallt Euryn.

Dywedodd gwraig Teyrnon wrth baAvb
mai ei mab hi oedd y baban.

Yr oedd ei wallt mor felyn â'r aur, a
Gwri Wallt Euryn oedd yr enw a gafodd
ar ei fedydd.

Magwyd ef yn llys Teyrnon, a thyfodd
yn gyflym. Ymhen blwyddyn yr oedd yn
eerdded, ae yn fwy ei faint na bachgen
braf teirblwydd. Erbyn ei ddwyflwydd
yr oedd fel bachgen chwe blwydd.

Cyn bod yn bedair blwydd oed, arferai
roddi prês i'r gweision am gael arwain y
meirch i'r dwfr.

Canfu gwraig Teyrnon mor hoff o feirch
oedd y bachgen. Gofynnodd i'w gŵr,

42 Hanes Pryderi Fab Pwyll

" Pa le y mae'r ebol a achubaist y nos
y cafwyd y llanc ? "

" Dan ofal gweision y meirch," ebr ef.

" Onid da fyddai ei roddi i'r bachgen,"
meddai hi, " a'i dorri i mewn erbyn y gallo
ef fyned ar ei gefn ? "

Yr oedd hyn wrth fodd Teyrnon, a
rhoddwyd yr ebol i'r llanc.

31 ah ei dad.

Tua'r adeg yma clywodd Teyrnon a'i
wraig lawer o sôn am ofid Rhiannon.
Byddai'r gwŷr dieithr a ddeuai i'w lys yn
llefaru amdani. Cwynent am ei thrueni
a'r cam a gâi, ac ni chredai neb ei bod
yn euog. Gwasgodd y peth ar feddwl
Teyrnon, a holai o hyd yn ei gylch.

Edrychai'n graff ar y bachgen. Ad-
waenai wyneb P\>yll yn dda, a dywedai
wrtho ei hun,

"Rhaid mai mab PwtII yw hwn. Ni
bu mab a thad erioed mor debyg i'w
gilydd."

Pryderi a'i Rieiii 43

Y cyíle cyntaf a gafodd, dywedodd
Teyrnoii wrth ei wraig,

" Nid yw'n iawn i ni gadw'r bachgen,
ac yntau'n fab i Bwyll. Ac ni ddylem
adael i'w fani dda ddioddef cosb ar gam.
Ni a'i hanfonwn ef yn ôl at ei dad."

Yr oedd ei wraig o'r un farn â'i gŵr.

"Boed felly," ebe hi, "a byddwn ar
ein henniU mewn tri pheth. Cawn
ddiolch gan Bwyll am fagu ei fab a'i
ddwyn yn ei ôl. Rliydd Rhiannon
ddiolch a rhoddion i ni am ei gwared o'i
thrallod. Ac os bydd y bachgen yn ŵr
mawr fel ei dad, ef a gofia mai nyni a'i
magodd ef, a gwna ei oreu drosom."

Drannoeth cychwynnodd Teyrnon i
Arberth. Gydag ef aeth dau farchog, a'r
bachgen ar gefn ei farch.

44 Hanes Pryderi Fab Pwyll

PEXXOD YIII

Pryderi gyda'i Eieni yn Arberth.

Or esgynfaen i'r neuadd.

EDI cyrraedd Arberth gwel-
ent Riannon yn eistedd
^Tth yr esgynfaen, gerllaw
porth y llys. Wedi iddynt
ffl ddyfbd gyíerbyn â hi, dy-
wedodd hi wrth Deyrnon,

"O dywysog, nac ewch ymhellach.
Dygaf bob un o honoch ar fy nghefn i'r
Uys. Dyma fy nghosb am ladd fy mab a'i
ddifa."

Ond ni adawsant iddi eu cario. Daeth-
ant i'r llys, ac yno yr oedd gwledd yn
barod ar gyfer P\>yll. Canys ne^^ydd
ddyfod adref yr oedd ef o'i daith dros
Ddyfed. Croesawodd Deyrnon, a dododd
ef i eistedd rhyngddo a Rhiannon.

" Dìwedd 'ìm pryder ?."
Wedi bwyta daeth yr amser iddynt

Pryderi a'i Rieiii 45

yinddiddan â'i gilydd, ac adrodd Imn-
esion. Yr hanes a adroddodd Teyrnon
oedd stori'r gaseg a'r ebol, a'r grafanc a'r
baban. A dywedodd fel y magesid y
baban ganddo ef a'i wraig, yr un modd a
phe buasai'n blentyn iddynt hwy.

Yna dywedodd Teyrnon wrth Riannon,

" Dyna dy fab, Arglwyddes. Pwy byn-
nag a ddywedodd gelwydd amdanat,
cam a wnaeth. Blin fu gennyf glpved
am dy gosb. Ac nid oes neb na wêl
mai mab P^^yll pv'r llanc."

Dp^edodd pawb, '* Nid oes neb yii
ameu hynny."

*'Y mae diwedd i'm pryder i," ebe
Rhiannon, " os gwir yw hynny."

*' Aro-h^Tddes," ebe Pendaran Dvfed,
" da yr enwaist dy fab Pryderi. A'r enw
goreu arno yw Pryderi fab P^atII Pen
Annwn."

" Onid yr enw goreu arno," meddai
Rhiannon, " fyddai ei enw ei hun ? "

" Beth w hwnnw ? " gofynnodd Pen-
daran Dyfed.

46 Hanes Pryderi Fab Pwyll

" Gwri Wallt Euryn y galwasom ni ef,"
atebodd Teyrnon.

Yna dywedodd Pwyll, " Hyn sydd
oreu, eymryd ei enw oddi wrth air ei fam
pan glywodd y newydd da amdano."
Felly Pryderi y galwyd ef.

Tadmaethod Pryderi.

Diolchodd Pw}^ll i Deyrnon am fagu
ei fab, ac addawodd y talai Pryderi iddo
hefyd.

Atebodd Teyrnon, "Nid oes ar neb
yn y byd fwy o hiraeth ar ei ol nag sydd
ar fy ngwraig. Canys hi a'i magodd ef.
Ac iawn ydyw iddo yntau gofîo yr hyn a
wnaethom iddo."

CychA\ynnodd Teyrnon a'i gyfeillion
tua'u gwlad eu hun, yn serchog a llawen.
Cynygiodd pawb y tlysau tecaf iddo, a'r
meirch goreu a'r cŵn hynotaf Ond ni
dderbyniai un wobr.

Penderfynodd Pwyll a gwŷr ei lys
roddi'r bachgen ì'av fagu gyda Phen-
daran Dyfed, ac aeth llu o'r gwŷr mawr

Pryderi a'i Rieiii 47

gydag ef. Magwyd ef yn ofalus, fel y
gweddai i dywysog. Tyfodd yii ŵr ieiianc
liardd a tlieg lieb ei ail yn y deyrnas.
Nid oedd ei well mewn un gamp dda.

PENNOD IX

Pryderi yn ei Lys yn Arberth.

MedcUant a phriodas Pryderi.

EDI marw Pwyll daeth Pry-
deri'n arghvydd ar saith
gantref Dyfed. Wedi hynny
enillodd saith gantref Seis-
yHwch, sef Ystrad Tywi a

Cheredigion.

Cynyddodd ei deyrnas, a phriododd

Gigfa ferch Wyn Gohoyw. Wyr oedd ei

thad i Gasnar Wledig, un o brif dywys-

ogion Prydain.

Yr Ail Ran

PRYDERI YN IWERDDON GYDA

BENDIGEIDERAN, BRANWEN

A MANAWYDDAN

(Mabinogi Braniüen ferch Llŷr)

PENNOD I

Bendigeidfran a Manawyddan yn
Harlech.

Llynges y Gwydclyl,

N prynhawii eisteddai Ben-
dioeidfran fab Llvr ar
graig uwchben y mor yn
Harlech. Gydag ef yr
oedd ei frawd Mana-
wyddan a'i ddau lysfrawd o ochr ei
fam, sef Nissien ac Efnissien. Brenin
coronog Prydain oedd Bendigeidfran, ac
yn Lhuidain yr oedd ei orsedd.

Pryderi yn Iwerddoii 49

Tra eisteddai gyda'i lys ar graig
Harlech gwelai dair llong ar ddeg yn
hwylio'n gyflym tuag atynt o ddehaii

Bendigeidfran yn croesawu gwŷr Matholwch.

Iwerddon. Gorehymynnodd i'w wŷr
wisgo'u harfau amdanynt, a myned i
edrych beth oedd neges y G^^yddyl.

Disgynnodd y gwŷr i'r traeth, a rhy-
feddent wrth degwch y llongau. H»yliau
melfed oedd arnynt, ac uwchben y llong

D

50 Hanes Prycleri Fab Pwyll

gyntaf codasid tarian a'i swch i fyny.
Arwydd heddwch oedd hynny.

Daeth y llongwyr i'r lan mewn badau,
a chyfarchasant Fendigeidfran. Croesaw-
odd yntau hA^y o'r graig uwchben, a
gofynnodd beth oedd eu neges.

Cais Matholiücli.

Atebodd y gwŷr, " Matholwch, brenin
Iwerddon, biau'r Uongau hyn. Ni ddaw
i dir ei hun cyn cael ei gais. Dymuna
fod yn berthynas i ti, a chael Branwen
dy chwaer yn wraig. Yna, os gweh di'n
dda, bydd undeb rhwng Prydain ac
Iwerddon, a bydd y áá\\y ynys yn
gryfach."

"Deued Matholwch i dir," ebe Ben-
digeidfran, " a ni a ystyriwn y peth."

Glaniodd Mathohvch, a chroesawyd ef.
Y nos honno bu tyrfa fawr yn y llys,
rhwng ei hi ef a llu Bendigeidfran. Tra-
fodwyd y mater drannoeth, a chytunwyd
i roddi Branwen i Fathohvch

Pryderi yii Iwerddon 51

PENNOD II

Bendigeidfran, Manawyddan a
Branwen yn Aberffraw.

Nicyd Efnissien,

EDI hynny aeth pawb i Aber-
ffraw i'r wledd briodas, y
G^Ayddyl yn eu llongau, a'r
Cymry ar dir. Nid mewn
ty y gwleddent yno, ond
mewn pebyll. Canys rhy fawr oedd Ben-
digeidfran i un ty yn y byd ei gynn^^ys.
Drannoeth aeth ei swyddogion dros y tir
oedd rhwng y pebyll a'r môr. Bhanasant
y tir, a rhoesant feirch a gweision
Matholwch bob un yn ei le.

Un diwrnod daeth Efnissien, brawd
Branwen, i'r lle yr oedd meirch Mathol-
wch. Gwr sarrug oedd Efnissien, a hoffai
godi cynnen rhwng y cyfeiUion goreu.
Gofynnodd i'r gweision eiddo pwy oedd
y meirch. Atebasant hAAythau, ''Eiddo
Matholwch, gŵr Branwen dy chwaer."

D 2

52 Haiies Pryderi Fab PwjU

Ffromodd Efnissien am fod ei chwaer
wedi ei rhoddi i Fatholwch heb ofyn ei
gennad. Rhuthrodd i ganol y meirch, ac
anafodd h^^ynt yn greulon. Gwnaeth
h^^Tut oU yn haorr a diwerth.

Dicter Mathoìicch.

Synnodd Matholwch glywed fod ei
feirch wedi eu clwyfo. Ni fedrai ddeall
paham y trinid ef felly ar ôl rhoddi
Branwen iddo.

Braint fawr oedd ennill Branwen, canys
merch Llŷr oedd hi, a chwaer Bendigeid-
fran. A cherid hi gan yr holl genedl.
Felly penderfynodd Matholwch gyrchu i'w
longau a hwyho adref.

Clywodd Bendigeidfran fod Matholwch
ynymado â'r llys heb gennad. Anfonodd
ddau o'i wŷr ar ei ôl i wyl>od yr achos.
Wedi clywed ei gŵyn, dywedasant hwy
wrtho nad o fodd neb o wŷr y Hys y
gwnaethid y cam hAMinw^ ag ef.

"Y mae'r peth yn f\\y o warth i Fen-
digeidfran," meddent, " nag i ti."

Pryderi yn Iwercldon 53

" Gwir," meddai ^[atholwch, " ond ni
fedr ef wneuthur iawn i mi amdano."

Marcli am farch, a ffon a chlaicr.

Wedi i'r cenhadon hyn ddwyn ateb
Matholwch at Fendigeidfran, anfonodd ef
ManaAvyddan ei frawd a dau arall at
Fatholwch yn eu lle hwy.

"Dywedwch wrtho," meddai Bendigeid-
fran, "y caiff farch iach am bob un a
anafwyd. Heblaw hynny, am y gwarth
a rodded arno, caiff ffon arian gymaint
a i gorff, a chlawr aur cyfled â'i wyneb.

"Dywedwch wrtho, hefyd, mai gwaith
fy mrawd o ochr fy mam yw hyn. Caled
fyddai i mi ei ladd ef. Deued Matholwch
yma, a ni a wnawn heddwch an gilydd
ar ei amodau ei hun."

Wedi gwrando cenadwri Manawyddan
a'i ddau gyfaill, addawodd Matholwch
ystyried y mater. Cytunodd y cyngor i
dderbyn yr iawn a gynygiai Bendigeid-
fran, a dychwelodd y G^^yddyl mewn
tangnefedd i'r llys.

54 Hanes Prj deri Fab P^^yll

PEXXOD III

Bendigeidfran yn Xhal Ebolion.

I" Pair Dadeni.

EDI darfod bA^'^'ta yn y wledd
y nos honno sylwodd Ben-
digeidfran nad oedd Math-
olwch mor llawen â chynt.
^ Tybiodd fod arno eisieu
m>Ax o iawn am ei o^am. Addawodd Ben-
digeidfran dalu'r eboHon iddo drannoeth,
a rhoddi pa iawn bynnag a fynnai yn
ychwaneg.

"Heblaw hynny," ebe Bendigeidfran,
" ti a gei bair a ddichon godi'r nieirw."
Bu Matholwch yn fodlon ar hyn.

Talwyd y meirch iddo drannoeth.
Wedi rhoddi'r holl feirch dof oedd yn
Aberffraw, aeth Bendigeidfmn a'i wŷr i
ardal arall. Yno y talwyd ebohon i
Fatholwch, nes talu'r ddyled yn llwyr.
Am hynny galwyd y lle yn Dâl Ebohon.
Wrth y wledd y nos honno mynegodd

55

Pryderi yn Iwerddoii

Bendigeidfran i Fatholwch pa fodd y
cawsai'r pair gan ryw gawr a ddaethai
o Iwerddon.

Bendigeidfran yn lieddychu Matholwch.

Hyn oedd hynodrwydd y pair: — Os
lleddid gŵr heddyw, a'i fwrw i'r pair,
byddai yfory mor iach ag erioed, ond
ni fedrai lefaru.

56 Haiies Pryderi Fab Pwyll

PE]^NOD IY

Branwen yn y Gegin.

Gwleddoedd a dialedd y Gwyddyl.

jARFU gŵyl briodas Math-
olwcli a Branwen, ac o Aber
Menai yr hwyliodd y ddau
i Iwerddon. Mawr oedd y
croeso a gafodd hi yno, ac
am flwyddyn gyfan hoffid a pherchid
hi gan bawb. Deuai'r gwŷr mawr a'u
D'wraoedd i ymweled â hi, a rhoddai hi
dhsau o-wYchion iddynt wrth ymadaeL
Ganed mab iddi, a Gwern fab Matholwch
oedd ei enw.

Ond yn yr ail flwyddyn'cododd terfysg
yn Iwerddon am fod y Cymry wedi cam-
drin Matholwch. Digiodd ei dylwyth
wrtho am wneuthur heddwch â Ben-
digeidfran. Dialasant arno drwy gymryd
Branwen oddi wrtho a'i hanfon i'r gegin i
bobi bara'r llys. A gwnaethant i'r cigydd

Branwen yng nghegin Matholwch.

58 Hanes Pryderi Fab Pwyll

roddi bonclust iddi bob d} dd wedi iddo
doiTÌ'r cig.

Yna, ar gyngor ei wŷr, rhT\ystrodd
Matholwch bob math o long i groesi'r
môr i Gymru. Ac os âi neb drosodd oddi-
yma i Iwerddon, bwrid ef i garchar yno.

Felly aeth tair blynedd heibio heb
i un gair am Franwen ddyfod drosodd
i Gymru.

Y cldrudwen a fedrai iaith.

Dofodd Branwen ddrudwen, a rhoddai
hi i sefyll ar y noe yn y gegin tra bobai
hi. Dysgodd yr aderyn i ddeall ystyr
y geiriau a lefarai hi wrtho, nes deall pa
fath ŵr oedd Bendigeidfran.

Yna ysgrifennodd Branwen lythyr at
ei brawd i adrodd ei chŵyn. Rhwymodd
y llythyr am fôn adain y ddrudwen, a
ehedodd yr aderyn i Gymru.

Pryderi yii Iwerddon 59

PENNOD V

Bendigeidfran yng Nghaer Saint.
Lìythyr y ddnuhuen.

IN diwrnod yr oedd Bendi-
geidfran mewn cyngor yng
Nghaer Saint yn Arfon.
Disgynnodd y ddrudwen
ar ei ysgwydd, gan grychu
ei phlu. Daeth y llythyr i'r golwg, a mawr
oedd ei ddolur ef wedi ei ddarllen. Yna
anfonodd Bendigeidfran genhadon i alw
holl wledydd Prydain ato. Wedi clpyed
helynt Branwen cytunodd pawb i fyned
i ryfel â'r GA\yddyl.

Arhosodd saith tywysog ar ôl yn
Edeyrnion i ofalu am Ynys Prydain tra
fyddai'r lleill yn ymladd yn Iwerddon.
Y pennaf o honynt oedd Caradog fab
Bendigeidfran, a'u gwas oedd Pendaran
Dyfed.

60 Hanes Pryderi Fab Pwyll

PEiS^NOD VI

Bendigeidfran yn Nwfr Bâs
iwerddon.

Yr allt a gerdclaî.

UAÎí y daeth Bendigeidfran
a'i lu i'r dwfr bâs wrth
dir Iwerddon. Nid oedd y
pryd hwnnw ond á^\y afon
rhwng Cymru ac Iwerddon,
sef Lli ac Archan. Bhy drwm oedd
Bendigeidfran i'w long ei gario yn y dwfr
bâs, a bu raid iddo gerdded i'r lan ar ei
draed, a'i gerddorion ar ei gefn.

Ar y lan yr oedd rhai o weision 3Iath-
olwch yn porthi moch. Aethant ato gan
ddywedyd,

'*Yraae gennym ne\\yddion rhyfedd.
Gwelsom goed ar y mur, lle ni welsom
bren erioed, a mynydd mawr yn symud
yn ei ymyl. Ar ben y mynydd yr oedd
crib, a llyn ar y ddau tu iddi, a'r cyfan
yn cerdded."

Pryderi yii Iwerddoii 61

Lìid BcndUjeidfran.

Anfonocld Matholwch genhadon at
Franwen i ofvn ìjeth oedd ystyr hynny.
Atebodd hithau,

" GwCr Ynys Prydain sydd ar eu ffordd
yma, wedi clywed fy nghŵyn i. Hwyl-
brenni a throslathau llongau yw'r coed.
A'r mynydd sydd wrth ochr y llongau,
fy mraAyd Bendigeidfran y^y hwnnw.
Ni allai llong ei gario yn y dwfr bâs. Ei
dr^Ayn a'i lygaid ef y^y'r grib a'r ddau
lyn o'r ddau tu iddi. Edrych yn Ihdiog y
mae ar yr ynys hon."

62 Hanes Pryderi Fab Pwyll

PEXXOD YII

Bendigeidfran ar draws yr Afon
Llinon.

"A fo pen, hicl bonf"

HSWYDAI Matholwch a'i
wŷr AATth faint Bendigeidfran
a'i lynges. Cihasant drA^y'r
afon oedd rhyngddynt ag
ef, a thorasant y bont. Ar
waelod yr afon yr oedd maen sugn a
dynnai bob llonor i waered i'r dyfnder.
Hon oedd afon Llinon, ac at ei glan y
daeth Bendigeidfran a'i longau.

D^-^yedodd ei wŷr wrtho, " A wyddost
ti pa fath afon yw hon ? Ni all neb
fyned drA^yddi, ac yn awr nid oes bont
arni."

Atebodd yntau, "Myfì a fyddaf yn
bont." O achos hynny y daeth yn ddi-
hareb, " A fo pen, bid bont."

Pryderi yii Iwerddon 63

A 0€8 heddwch ?

Gonyeddodd Bendigeidfran ar draws
yr afon. Dodwyd clwydau arno, a chroes-
odd ei liioedd drosto. Pan gyfododd,
daeth cenhadon Matholwch ato i geisio
heddwch.

" Ni wnaeth Matholwch ddim drwg i ti
erioed," meddent. " Ac y mae wedi
rhoddi coron y wlad i Wern, ei fab ef a'th
nai dithau. Hyn y mae yn ei gynnyg i ti
am y cam a wnaed a'th chwaer Branwen.
Bydd Matholwch yn fodlon byw ymha le
bynnag y mynni di."

Nid oedd hynny'n ddigon i Fendigeid-
fran. Rhoesai ei fryd ar fod ei hun yn
frenin Iwerddon. Anfonodd y cenhadon
yn eu hôl i geisio amodau gwell.

64 Hanes Pryderi Fab P\^^ll

PEXXOD YIII

Brawd Branwen yx y Ty Cax Post.

Y tìj a gynwysai Fendìyeidfran.

MGYXGHORODD Math-
olwch â Branwen ac â'i wyr.
Yna y gwnaeth ef g}^nnyg
arall i Fendigeidfran. Add-
awodd Mathohych adeil-
adu ty digon mawr i'w gynm^ys ef a'r
ddau lu. Tybiai gwŷr Matholwch y gwnâi
Bendisreidfran heddwch â hwv am ei
barchu fel hyn. Canys nid oedd eto dŷ
yn y byd y gallai Bendigeidfran gael lle
ynddo.

Heblaw hynny, cytunodd Matholwch i
roddi coron Iwerddon iddo, a bod yn
ddeiHad iddo.

Bodlonodd Bendigeidfran ar hyn, a
daeth yntau a Matholwch yn gyfeiUion.
Adeiladwyd y ty yn fawr ac yn gryf, a
gorffwysai'r to ar gan post.

Pryderi yii Iwerddoii 65

Brad y codau crwìjn.

Ond gwnaeth rhai o'r Gwydd} 1 ddyfais
i ladd Bendigeidfran a'i wŷr yn y wledd
oedd i'w chynnal yn y ty. Hyn oedd eu
cynUun : — Dodwyd bach ar ddwy ochr
pob un o'r can post. Crogwyd cod groen
wrth bob bach. A chuddiwyd gŵr arfog
ym mhob cod.

GwasgiCr hlawd.

Efnissien oedd y cyntaf o'r Cymry i
ddyfod i mewn i'r ty. Tybiai fod rhyw
ddichell ym mryd y Gwyddyl, ac ed-
rychodd yn wyllt ac yn sarrug dros y
ty. Syhvodd ar y codau crwyn a grogai
ar hyd yr holl byst.

Safai Gwyddel yn ei ymyl. Gofynnodd
Efnissien iddo,

" Beth sydd yn y god yma ? *'

" Blawd, gyfaill," eb ef.

Teimlodd Efnissien y god gyntaf.
Canfu beth a lechai ynddi. Tynnodd ei
law drosti nes dyfod o hyd i'r pen oedd y
tu fewn. Caeodd ei fysedd amdano, gan

E

66 Hanes Pryderi Fab Pwyll

ei wasgu fel y gwesgir blawd gan wraig

wrth dylino toes. Trengodd y gŵr yn y fan.

Aeth Efnissien o'r naill bost i'r llall ar

Efnissien yn lioli beth oedd yu y god.

hyd holl laẁr y ty, gan drin fel blawd, ya
}T un modd, bob un o'r ddau can ŵr oedd
ynghudd o fewn y ddau ean eod groen.

Pryderi yii Iwerddoii 67

PEXNOD IX
Mab Branwen yn y Tâx.

Trais Efnìssien.

I AETH y ddau lu i'r ty, oll yn

gytûn. Yr oedd hedd rliwng

y naill a'r llall wrth y wledd,

a chafodd Gwern goron

Iwerddon yn lle'i dad.

Galwodd Bendigeidfran y llanc ato, a

chusanodd ef. Felly y gwnaeth Mana-

^nddan a Nissien hefyd.

Wedi gweled y tri e^^Tthr arall yn ei
anwylo, dpredodd Efnissien,

" Paham na ddaw fy nai, mab fy chwaer,
ataf fi ? Hyd yn oed pe na bai'n ben ar
y wlad hon vn awr, o-wych fyddai oennyf

t « 'C3t« C7«

roddi fy mreichiau amdano."

Aeth y llanc at ei ewythr yn llawn
cariad, heb ofni dim. Ond cododd Ef-
nissien yn sydyn a chymerth ef gerfydd
ei draed.

e2

68 Hanes Pryderi Fab Pwyll

Cyn y gallai iieb ei nv} stro, taflodd ef
ar ei ben i'r tanllwyth.

Un o'r gwŷr gwaethaf a fu yn y byd
erioed oedd Efnissien. Cas oedd ganddo
weled neb mewn heddwch â'i gilydd. Ef
oedd aehos y rhyfel yn Iwerddon, ac yr
oedd yn ddig eto am fod y Cymry a'r
Gwyddyl yn gyfeillion yn awr. Gwyddai
yr ymladdent â'i gilydd drachefn ond iddo
ladd Gwern fab Matholwch, y llanc oedd
yn frenin yn Ue'i dad. Ac felly y bu.

Achub Brcmicen.

Eisteddai Branwen rhwng ei dau frawd.
Gwelodd ei mab yn y fflamau, a braidd y
cadwyd hi rhag neidio i'w canol ar ei ôl.
Ond daliodd Bendigeidfran hi â'i law
ddehau, a'i darian yn ei law aswy.

Pryderi yii Iwerddoii

GÜ

PENNOD X

Brawd Branwen yn y Pair.

Adferìad y Gwyddyl.

NA cododd y cynnwrf mwyaf
a fu mewn ty erioed. Tyn-
nodd pawb ei gleddyf, ac
ymladdasant â'i gilydd nes
llanw'r ty o gj-rff meirwon.
Ond ni chafodd Branwen niwed yn y
cyffro, am i Fendigeidfran ei dal rhwng
ei ysgwydd a'i darian.

Cyrchodd y G>^y ddyl y pair a roesai
Bendigeidfran i Fatholwch. Cyneuasant
dân oddi dano, ac iddo y bwri^^yd eu
meirw. Buan y llam\yd y pair, a thran-
noeth yr adferwyd hwy. Ac felly bywheid
y Gwyddyl o hyd.

Aherth Efmssien.

Canfu Efnissien na fywheid neb o'r
Cymry. Gofîdiodd iddo dynnu'r holl
ddrwg yma ar ei \ylad.

70 Hanes Pryderi Fab Pwyll

" Ceisiaf ffordd i'w gwaredu," eb ef.

Gorweddodd yng nghanol twr o Wyddyl
meirw. Daeth dau Wyddel carpiog
heibio, gan dybied mai G>^yddel oedd
yntau hefyd. Bwriasant ef i'r pair gyda'r
lleill. Ymestynnodd yntau ynddo ar ei
hyd nes hollti'r pair yn bedwar darn.
A thorrodd ei galon ei hun.

Ni ddeuai'r G^^yddyl mA\y o farw'n
fyw. A thrwy aberth Efnissien waedlyd
trodd y fr^^ydr ychydig o du gwŷr Ben-
digeidfran.

PEXNOD XI

Bendigeidfran yn ei Frwydr olaf.

Urdclol Ben.

ND ni chafodd y Cymry'r llaw
drechaf. Ni ddihangodd o
honynt ond saith, — Mana-
wyddan, Pryderi, a phum
pendeíìg arall.
Saethodd G^^yddel bicell wenwynig

Pryderi yii Iwerddon 71

at Fendigeidfran a brathodd ei droed.
Dywedodd yntau wrtli ei gyfeillion,

*' Torrwch fy mhen a chleddwch ef yn
y Gwynfryn yn Lhnidain, a'i wyneb tua
Ffrainc.

" Byddwch yn hir ar y ffordd. Am
saith mlynedd byddwch ar ginio yn
Harlech, ac adar Ehiannon yn canu i
chwi. A byddwch bedwar ugain mlynedd
yng Ngwales ym Mhenfro.

" Bydd fy mhen yn gystal cwmni i
chwi ag y bùm innau erioed. Ni lygra
nes i chwi agor y drws sydd ynghaead
yng Ngwales, a'i wyneb tuag Aber Hen-
felen yng nghyfeiriad Cernyw.

" Ond cyn gynted ag yr agoroch y drws,
brysiwch i Lundain i gladdu fy mhen."

72 Hanes Pryderi Fab Pwyll

PEXXOD XII

Branwex, Manawyddan a Phryderi
Yx Aber Alaw.

Bedclì'od Bramoen.

EDI toiTÌ pen Bendigeidfran

hAYyliodd y saith g\vr o

Iwerddon i Gymru. Aeth

Branwen gyda hwynt, a

o^laniasant yn Aber Alaw.

Wrth orffwys yno edrychodd Branwen

ar y cyfan a welai c Iwerddon a Phry-

dain.

'• Och fí ! " ebai hi, " paham y'm ganed?
Wele ddwy ynys yn wag o'm hachos i."

Ocheneidiodd yn drwm a thorrodd ei
chalon. Cladd^Ay d hi yng Xglan Alaw,
mewn bedd a phedair congl iddo, a elwid
yn fedd petrual.

Pryderi yii Iwerddon 73

PEXXOD XIII

Manawyddan a Phryderi yn
Harlech.

Lìen hud.

R eii ffordd i Harleeh
cyfarfu'r saith gŵr â thyría
J^ o wvr a gwragedd. Dywed-
asant wrth Fanawyddan,
" Y mae Caswallon fab Beli
wedi enniU Ynys Prydain, ac ef biau
coron Llundain. Xid oes neb ar ôl o'r
saith gŵr a adawodd Bendigeidfran yn
Edeyrnion i ofahi am ei deyrnas. Lladd-
odd Caswallon bawb o honynt ond
Caradog fab Bendigeidfran. Arbedodd
Caswallon Garadog am ei fod yn fab i'w
gefnder. Ond bu farw Caradog o hiraeth
ar ôl ei gyfeilhon. Gwisgasai Caswallon
len hud am dano. GweHd ei gleddyf
yn Uadd y chwe gŵr, ond ni wehd y
llaw a'u trawai."

74 Hanes Piyderi Fab Pwyll

Adar Hhiannon.

Wedi CYiTaedd Harlech cafodd y saith
eu gAYala a'u gweddill o íwyd a diod.
Canodd tri aderyn iddynt, ac wedi clywed
eu cerdd hwy nid oedd flas ar un gân
arall. Ymddanghosai'r adar ymhell allan
uwch ben y môr, ac eto yr oeddynt mor
amlwg â phe baent gyda'r gwŷr. Saith
mlynedd oedd hyd eu cinio yn Harlech.
Ac oddi yno cych\^ynasant tua Gwales ym
Mhenfro.

PEXNOD xiy .

Ma>awyddax a Phryderi yng
Xgwales.

Ynys Anghof.

NG Xgwales trigent mewn
plas brenhinol uwchben
y môr. Ynddo yr oedd
neuadd fawr a thri drws
iddi, dau yn agored, a'r
Ynofhaead. Hwnnw oedd a'i

Prycleri yn Iwerddon 75

^^yneb tuag Aber Henfelen yng nghy-
feiriad Cernyw.

"Dyna'r drws," meddai Manawyddan,
" nad ydym i'w agor."

Yno y buont bedwar ugain mlynedd.
Ni buasent erioed mor ddedwydd. Ni
ddaeth i'w cof na goíid na galar. Yr
oeddynt mor llon â phan ddaethent yno
gyntaf, ac ni A\yddent pa hyd y buasent
yno. Ac yr oedd cwmni'r pen mor
ddifyr â phe buasai Bendigeidfran yno ei
hunan gyda hAAjnt.

D)'ws Atgof.

Ond un diwrnod daeth ar Heilyn fab
Gwyn chwant g^^ybod ai gwir oedd y
chwedl am y drws. Agorodd ef, a
gwelodd Gern}^" ac Aber Henfelen.

Ond gyda hynny daeth eu holl ofidiau
yn fyw i'w cof. Yr oeddynt yn teimlo
pob colled ac adfyd a gawsent, fel pe
dig^^yddasai iddynt yno ar y pryd.
Hiraethent am bob cyfaill nad oedd
mwy, ac yn bennaf oll am Fendigeidfran.

76 Hanes Pryderi Fab Pwyll

Darfu eu dyddiau diddan yng ngliwmni'r
ürddol Ben, a brysiasant heb orffwys i
Lundain.

Dwyn pen Bendigeidfran i Liindain.

Y Drydedcl Ran

PRYDERI YN NYFED A LLOEGR
GYDA MANAAYYDDAN

(Mabinogi JManawyddan fah Llŷr.)

PEXXOD I
Pryderi a Manawyddan yn Llündain.

Tywysoíj Trist.

LADDODD y saith gwr ben
Bendigeidfran yn y G^ryn-
fryn yn Llundain, a'i wyneb
tua Ffrainc. Edrychodd
3IanaA^yddan ar y dref ac ar
ei chwe chyfaill, â'i galon yn llawn
hiraeth a thristwch. Canys collasai ei
frawd Bendigeidfran, a holl dŷ ei dad.
Cipiasai ei gefnder Caswallon ei goron,
ac ni feddai ef na da na dim.

" Nid oes neb," meddai, '' heb le heno
ond myfí. BUn gennyf weled neb yn Ue fy

78 Hanes Pryderi Fab Pwyll

mrawd, ac nid oes gartref i mi } ii nhy
fy nghefnder."

Oyfaill cyiüîr.

Atebodd Pryderi, " Un o dri Thywj sog
Trist Ynys Prydain wyt ti, am na buost
erioed yn berchen daear. Ar gam y
cymerwyd dy goron oddi arnat. Ond y
mae gennyf gynnyg i ti."

" Beth yw hAvnnw ? " gofynnodd Mana-
w\vddan.

"Rhoddaf i ti," ebe Pryderi, "y
tiroedd a gefais gan fy nhad, a chei fy
mam yn wraig. Nid oes well etifeddiaeth
na Dyfed, eithr onid yw hi'n ddigon i ti,
rhoddaf ychwaneg i ti. Myfi fydd yn
arglwydd ar saith gantref Dyfed mewn
enw. Ond eiddo Rhiannon a thithau fydd
y cyfan."

Nid fynnai Manawyddan dderbyn dim
o eiddo Pryderi. Ond da oedd ganddo
feddwl am E-iannon. Dywedodd wrth
Bryderi,

*' Af gyda thi i Ddyfed i geisio dy fam,
a chael golwg ar dy eiddo."

Pryderi yii Nyfecl a Lloegr 79

PENNOD II

Pryderi a Manawyddan gyda
Rhiannon a Chigfa yn Nyfed.

Gwynfyd Dyfed.

RBYN iddynt gyrraedd Dy-
fed yr oedd Rhiannon a
Chigfa wedi darpar gwledd
iddynt vn Arberth. Eis-
teddai Manawyddan yn
ymyl Rhiannon, a thybiai yntau na
welsai erioed wraig mor hardd a mwyn.
Priodwyd hwy yn y fan, ac wedi'r wledd
aethant ar daith drwy Ddyfed gyda
Phryderi a Chigfa.

Ni welsent erioed wlad lawnach o
ddynion a gwylltfilod, na'i thebyg am
wenyn a physgod. Hela a physgota oedd
eu pleser beunydd, a chan faint eu serch
tuag at ei gilydd, ni byddai neb o honynt
heb y llall.

80 Haiies Pryderi Fab P>yyll

PEXXOD III

Pryderi yn Rhydychen.

Gwì'ogaeth í Gasicallon.

PRYD hynny yr aeth Pry-
deri o Arberth i Rydychen,
lle y cynhaHai Caswallon ei
lys. Daethai Caswallon yno
o Gaint i'w gyfarfod. Cas-
wallon oedd frenin Prydain yn lle Ben-
digeidfmn, canys enillasai'r deyrnas tra
fu yntau yn Iwerddon.

Rhoes Pryderi wrogaeth i Gaswallon,
a chroesawodd yntau Bryderi am iddo
ddyfod o Ddyfed i'w gydnabod ef yn ben.

Pryderi yu Nyfed a Lloegr 81

PENNOD IV

Pryderi a Maxawyddan gyda

Rhiannon a Chigfa ar Orsedd

Arberth.

Dìfrod Dijfed.

lAETH Pryderi adref o Ryd-
yclien. Yna parhaodd y
pedwar, y ddau ŵr a'r
ddwy wraig, i fyw wrth eu
bodd yn y wlad. Yn Arberth
y cynhahai Pryderi ei brif lys, fel ei dad
o'i flaen.

Un noswaith yr oedd gwledd yn Ar-
berth. Cyn ei gorffen, cyfododd y pedwar
ac aethant tua Gorsedd Arberth. Yr
oedd 2:wvr v llvs sfyda hwy.

Y funud yr eisteddasant yno, clywsant
daran fawr. Ar ei hôl syrthiodd cawod
o niwl, fel na allai neb o honynt weled
ei gilydd.

Ciliodd y niwl, a daeth yn oleu dros y
lle. Erbyn edrych nid oedd diin yn y

82 Hanes Pryderi Fab Pwyll

golwg. Ediychent gynt o'r Orsedd ar fro
lon, llawn preiddiau a thai. Ond ni wel-
ent yn awr na thy, nac anifail, na mwg,
na thân, na dyn. Gwag ac anial oedd tai'r
llys, heb na dyn nac anifail o'u mewn.
HwynthA^y ill pedwar yn unig oedd ar
ôl, ac ni fedrent ddyfahi beth a ddaethai
o'r gwŷr a fuasai gyda hwy.

" Och ! " ebe Manawyddan mewn syn-
dod, "pa le y mae gwŷr y llys a'm holl
lu ? Awn i edrych."

Aethant i'r llys i edrych beth oedd yn
bod. ChwiHasant y neuadd, y castell, y
gegin, y feddgell, a'r ystafelloedd cysgu.
Ond nid oedd dim arwydd bywyd yn y ty.

Pryderi yu Nyfecl a Lloegr 83

PEXXOD y
Pryderi a Manawyddan, gyda

RlIIANNON A ChIGFA, YN NyFED.

Helwriaetlí.

WNAETHANT y goreii o'r
gwaethaf. Ymddifyrrent
(Irwy dram^^y'r wlad. Aent
drwy'r tai, ond nid oedd yno
na dyn na chreadur dof

^Yedi bwyta'r cyfan oedd yn y llys, ym-

borthent ar gig hela a physgod, a mêl

gwyllt.

Am áá\\y flynedd buont byw fel hyn

yn esmwyth iawn, canys nid oedd ball ar

y gwyUtfilod. Ond bhnasant o'r diwedd,

a dywedodd Manawyddan,

" Pa les byw fel hyn o hyd ? Awn i

geisio crefft yn Lloegr, i ennill ein

bywoUaeth."

f2

84 Hanes Pryderi Fab Pwyll

PEXXOD Yl

Pryderi a 3Ianawyddax yx Lloegr.

Lledr a clialcli llasar ìjr Henfforcld.

^^rF!EXFFOKDD oedd y dref
gyntaf y daethant iddi yn
LloegT. Y grefft a ddilyn-
odd Pryderi a 3Ianawvddan
yno oedd gwneuthur cyf-
rwyau a lUeiniau meirch.

Lhwiai ManaAvyddan y Iheiniau a
chalch llasar o'i waith ei hun. Y^r oedd
mor gelfydd fel na phrynai neb gyfrwy
na lliain march gan yr un o"r crefftwyr
eraiU yn yr holl dref, os byddai un ar
werth ganddo ef. Gwelsant hwy fod eu
masnach yn darfod, a chytunasant 1 ladd
Manawyddan a'i gyfaill.

Clywsant hwythau hynny, a dadleu-
asant â'i gilydd ai gwell fyddai gadael y
dref Cyngor Pryderi oedd aros yno, a
lladd V dvnion cas. Ond barnai Mana-
TNTddan mai doethach oedd svmud i dref

Pryderi yn Nyfecl a Lloegr 85

arall. Canys ped ymladdent â'r crefíb^Tr,
caent air drwg, a'ii ])>n*w i garchar.

Lìeclr taricmnau.

Felly daethant i dref arall. Yno y
gwnaent dariannau, er eu ])od hel) ddys-
guì' grefft honno erioed. Ond ffurfient
l3o]3 tarian o'r Iledr a'r llun goreu, ac yr
oeddynt yn gyflym iawn gyda'u gwaith.

Mawr oedd y galw am eu tariannau.
Tra fyddai dim ar werth íjanddynt hwv.
nid oedd eisieu tarian o waith neb
arall. Darfu masnach y crefftwyr eraill,
a rhoesant eu I^ryd ar ladd 3Iana^^yddan
a Phryderi.

Mynegodd Mana^^yddan hynny i'w
gyfaill.

"Xa chymerwn hyn gan y dynion
drwo'," meddai Pryderi. ''Rhuthrwn
arnynt a lladdwn hwynt."

"Xa wnawn, ar un cyfrif,*' ebe Mana-
\^Tddan. "Ch'Avai Caswallon vr helvnt,
ac yna l^yddai ar ben arnom. Xa, symud-
wn i dref arall." A hvnnv a \Miaethant.

Y creíftwyr yn cynllAryii i ladd Manawyddan a Phryderi.

Pryderi yii Nyfecl a Lloegr 87

Cordwal a ìledr gwadìum.

Pan ddaethant i'r drydedd dref, gofyn-
nodd Pryderi,

" Beth fydd ein crefft yma ? "

"Gwneuthur esgidiau," ebe Mana-
wyddan. " Xi bydd gan y cryddion
ddigon o ysbryd i ymladd ac ymryson
a ni.

" Ni wyddom ni ddim am waith crydd,"
meddai Pryderi.

*' Ond mi wn i," ebe Manawyddan, " a
dysgaf i ti wnì'o."

O Ysbaen y deuai'r lledr harddaf yn
yr oes honno. Cordwal y gelwid ef, am
mai yn ninas Cordofa y gwneid ef.
Prynodd Mana^Ajddan y cordwal goreu
oedd ar w erth yn y dref. Lledr fî^wadnau
oedd yr uuio- ledr o waith cartref a
ddefnyddid ganddo.

Bwclau euraid.

Yna gwnaeth gyfaill o'r gof aur goreu
oedd yno, a sylwodd ffordd y gweithiai

88 Hanes Pryderi Fab Pwyll

hwnnw. Felly y dysgodd Manawyddan
lunio ac goreuro bwclau'r esgidiau.

Tra fyddai esgid neu hosan ar werth
gan Fanawyddan, nid âi neb at yr un
crydd arall. Cenfigennodd y cryddion
Avrtho, canys collent eu heniUion. Pen-
derfynwyd lladd y ddau grydd dieithr.

Clywsant hwy am fwriad gwŷr y dref
" Paham," ebe Pryderi, " y goddefwn hyn
ar law'r Uadron ? "

"Na," meddai Manaw\'ddan, ''nid
arhoswn yn hwy yn Lloegr. Trown
adref i Ddyfed."

cŵn.

PENNOD YII

Pryderi yn y Gaer.

Y baedd claericyn.

RBYN hyn yr oeddynt wedi
dychwelyd o Loegr er ys
bh^yddyn.

Un bore aeth Pryderi a
Manawyddan i hela gyda'u
Gerllaw iddynt yr oedd perth

Pryderi j ii Nyfed a Lloegr 89

fechan, a rhedodd y cCmi ati o'u blaenau.
Ond dynia'r cwn yn cilio yn ôl at y gwyr,
a'u gwrych yn eu sefyll. A hwy yn
neshau at y berth i weled beth oedd
yno, cododd baedd coed allan ohoni, yn
wyn glaerwyn.

Anogodd y gwŷr y cŵn arno eilwaith, a
gadawoddyntau'r berth, dan gilio ychydig
0 flaen y gwŷr. Yna safai'n erbyn y CNvn
heb syflyd, nes i'r gwŷr agoshau ato
drachefn. Ond pan neshaent hwy ato,
ni safai'n hwy, ond cihai, a'r gwŷr yn ei
erlid.

Y gaer ni icelsid o'r hìaen.

Aethant hwy ar ei ôl nes gweled caer
fawr uchel. Rhuthrodd y baedd i'r gaer,
a'r cŵn ar ei ôl.

Synnodd Pryderi a Manawyddan weled
caer lle ni buasai adeilad erioed o'r
blaen. Aethant i ben yr Orsedd i
edrych a gwrando beth a ddaethai o'r
cŵn. Ond er hir aros, ni chlywsant
ddim oddi wrthynt.

90 Haiies Prycleri Fab Pwyll

Aeth Pryderi'n anesmwyth. "Af i'r
gaer," meddai, " i gael hanes y cŵn."

Erfyniodd Manawyddan arno beidio.
"Rhyfyg yw i ti fyned i gaer na welaist

Piyderi yu rnyned i"r gaer.

erioed o'r blaen. Gwaith y sawl a hudodd
y wlad yw'r gaer hon."

Ni wrandawai Pryderi ar ddim a
ddywedai Manawyddan. Xi fedrai fod
yn ddiofal am ei gwn, ac aeth i'r gaer.

Pryderi yii Nyfed a Lloegr 91

Y cmv(/ aiir a'r llech farmor.

Ni welai yno ddim. Aetliai'r baedd a'r
eŵii o'r golwg. Ar ganol y llawr gwelai
Pryderi ffynnon mewn cylch o waith
marmor. Ar ei hymyl safai cawg aur
uwchben llech farmor, a hwnnw'n rhwym
wrth gadwynau a grogai o'r awyr heb
ddiwedd iddynt.

Synnodd Pryderi wrth degwch y cawg,
a chyrchodd ato. Ond nid cvnt yr
ymaflodd ynddo nag yr oedd yntau'n
rhwym hefyd.

Glynodd ei ddwylo wrth y cawg, ei
draed wrth y llech, a'i dafod wrth daflod
ei enau.

Hhicymaii Rhiannon.

1lV\sj gydol y dydd gwrandawai
Manawyddan am newydd o'r gaer. ìsi
chlywodd ddim, a dychwelodd ÌT llys at
Riannon. Pan glybu hithau'r hanes
ganddo, digiodd yn fawr wrtho am na
wnaethai ddim i achub ei mab. " CyfaiU

92 Hanes Pryderi Fab Pwyll

dr^yg a fuost," ebe hi, "a chyfaill da a
goUaist."

Gyda h}Ti rhedodd Rhiannon allan.
Gwyddai oddi wrth eiriau ei gŵr ymha
ran o'r ardal y ceid y gaer. Gwelodd
y porth yn agored ac aeth yn eofn i
mewn.

Daeth i ganol y Uawr. Canfu ei mab
a'i ddwylo'n dynn am y cawg. Brysiodd
ato a gofynnodd,

" Och ! Arohwdd, beth a wnei di
yma ? "

IS^i fedrai yntau ateb. Ceisiodd hithau
dynnu'r cawg oddi w^-tho.

DaUwyd hithau fel yntau. Ni allai
symud na llaw na throed na thafod.

Daeth taran a niwl gyda'r nos. Diflan-
nodd y gaer, a chipiwyd hwythau ymaith.

Pryderi yii Nyfecl a Lloegr 93

PENNOD VIII
Manaawddan a CniGFA YN Lloegr.
Lledr a (jwenith.
RWM oedd galar Cigfa ar ol

61 íiẅr a'i chwegr. Ond

gwr

cysurodd Manawyddan hi.
Dywedai y byddai'n gyfaill
da iddi hi, fel y buasai i
Bryderi o'i blaen. Yna cynghorodd hi i
fyned gydag ef i Loegr, a cheisio crefft
yno. Ni allent hela wedi colH'r cŵn

Wedi dyfod i Loegr cymerth Mana-
wyddan grefft crydd eilwaith, er bod
Ci^a'n groes i hynny. Tybiai hi nad
oedd y gwaith hwnnw yn gweddu i ŵr
maAvr. Ond cymaint oedd y gwerthu ar
waith Manawyddan eto, fel y cyfododd y
cryddion eraill yn ei erbyn fel cynt.

Clywodd Manawyddan a Chigfa fod y
cryddion am eu lladd. Dywedodd Cigfa
na ddylent oddef hynny ar law'r dynion
gwael hyn. Ond ar gyngor Manawyddan

94 Hanes Pryderi Fab Pwyll

dychwelodd hi gydag ef i Ddyfed. Yn
ôl i Arberth y daethant, a dug Mana-
wyddan faich o wenith gTdao^ ef

PEXNOD IX

Manawyddan yn ei Feysydd.

Y gwelltyn llwm.

EG oedd gwedd y wlad pan
ddaeth Manawyddan a Chig-
fa yn eu hôl i Ddyfed o
Loegr. Dechreuodd Mana-
wyddan hela a physgota
drachefn lle yr arferent fod yn ddifyr
gyda Phryderi a Rhiannon.

Yna palodd Manawyddan ddarn o
dir. Heuodd ei wenith mewn tri maes
bychan. Gelwid h^^T yn rofftau. Xi
welsai erioed dwf tebyg ar yd.

Yn amser cynhaeaf aeth Mana^\yddan
i ediTch a oedd y gwenith yn aeddfed.
Dywedodd, " 3Iedaf y rofft hon yfory."

Pryderi yii Nyfecl a Lloegr 95

Yr oedd yu ei rofft gyda'r wawr.
Ond nid oedd yno ddim ond y gwelltyn
llwni. Diflanasai pob tywysen.

Rhyfeddodd at liyn, a gwelodd rofft
arall yn aeddfed. "Medaf hon yfory,"
meddai.

Ond erbyn drannoeth yr oedd honno
hefyd fel y nall.

"Och!" ebai Manawyddan, "pwy sydd
yn eeisio fy nifa i a'm gwlad ? Y mae
Avedi dechreu ei waith ac y mae yn ei
orffen."

Edrychodd ar y drydedd rofft. Nid
oedd decach gwenith yn nnman. " Gwyl-
iaf yma heno," meddai. " Daw'r un lleidr
at hon eto, a mynnaf wybod pwy ydyw."

Y llyfjoden yn y fcmefj.

Daeth hanner nos. GwyHai Mana-
^^yddan. Dyna daran fawr yn rhuo, a
haid anferth o lygod yn ymddangos.

Dringai pob llygoden ar hyd y
gwelltyn gwenith, nes ei blygu dan ei
phwysau. Cnôdd pob un ei thywysen

96 Hanes Prycleri Fab Pwyll

a dug hi ymaith. Y gwelltyn llwm yn
iinig oedd yn weddill.

Rhuthrodd 3Ianawyddan ar eu hôl.
Ond dihangent fel haid o adar neu
bryfed. Syhvodd fod un o honynt yn
arafach ei cham na'r lleill. Ac eto prin
y gallai gŵr ar ei draed ei chyrraedd.
Dilynodd honno, a dahodd hi.

Ehoes hi yn ei fane£r, a rh^\Tmodd hnyn
am enau'r faneg.

Crogi lleidr.

Dychwelodd Mana^^^ddan i'r hys, ac
aeth i'r ystafell lle yr oedd Cigfa. Wedi
cynneu tân yno dododd ei faneg ar fach.

" Beth sydd yna ? " oofynnodd Ciofa.

"Lleidr,"ebe 3Ianawyddan. "Dehais
ef yn lladrata oddi arnaf "

" Pa fath leidr a alht ti ei ddodi yn dy
faneoj ? " meddai Cio^fa.

Adroddodd Manawyddan iddi holl
hanes y difrod a fuasai ar ei feysydd, ac
fel y daeth y llygod i'r rofft ddiwethaf
yn ei ŵvdd. "Ac yr oedd un o honynt

Pryderi yii Nyfed a Lloegr 97

yn arafacli na'r lleill," eb ef. " Deliais
hi, a hi sydd yn fy nianeg. Yfory nii a'i
crogaf. A phe dahwn liwynt oll, mi a'u
erogwn bob nn."

" Rhyfedd yw hynny," ebe Cigfa, " ond
gwarthus fyddai gweled gŵr o'th urddas
di yn crogi'r fath greadur â hwn."

Ond ni wrandawai Manawyddan.
YmbiHodd Cigfa arno ollwng y llygoden,
a pheidio â halogi ei ddwylo drwy ei
chrogi.

Nid oedd troi arno ; yr oedd wedi
penderfynu crogi'r lleidr.

PEXNOD X

Manawyddan ar Orsedd Arberth.

Yr Ysfjoìhaîg carpìog.

lAETH Manawyddan i ben
Gorsedd Arberth, a'r llygod-
en orydao: ef. Dechreuodd
godi dwy fforch ar gopa'r

crug.

Yn y fan dyma ysgolhaig yn dyfod ato.

G

98 Hanes Prycleri Fab Pwyll

Hen dclillad salw a charpiog oedd am-
dano. Wedi cyfarch ei gilydd, gofynnodd
ManaT\yddan i'r ysgolhaig o ba le y
deuai.

Manawyddan a'r ysgolhaig.

" Bùm yn canu yn Lloegr," eb ef.
" Ond paham y gofynni i mi ? "

Dywedodd Manawyddan wrtho mai ef
oedd y dyn cyntaf a welsai }tio er ys saith

Pryderi yii Nyfed a Lloegr 99

mlynedd, oddieithr ei dri cliyíaill. Ac

erbyn hyn yr oedd dau o honynt hwy ar

goll.

Yna gof} nnodd yr ysgolhaig,

" Pa waith a wnei, Arglwydd ? "

" Crogi lleidr," eb ef, " Dehais ef yn

lladrata oddi arnaf "

" Pa fath leidr?" gofynnai'r ysgol-

haig. " Creadur tebyg i lygoden a w elaf

gyda thi. Ni wedda i ŵr cyfurdd â thi

ddal pryfyn mor wael yn ei law. Gollwng

ef ymaith."

"Na wnaf," ebe Mana^^yddan ; "dehais

ef yn lladrata oddi arnaf A chosbaf ef

fel lleidr."

Punt yr ysgolhaig.

"Argh^ydd," eb yntau, "cas gennyf
weled gŵr o'th urddas di w rth waith mor
aflan. Dyma bunt a enillais dr^\y
gardota. Rhoddaf hi i ti am ollwng y
llygoden."

" Xis gollyngaf hi," atebai Mana-
wyddan, " ac nis gwerthaf hi."

G 2

100 Hanes Pryderi Fab Pwyll

"Dy urddas di yn unig oedd mewn
golwg gennyf fi," meddai'r ysgolhaig.
" Ond nid gwaeth gennyf fi beth a
wnei."

Ac aeth yr ysgolhaig ymaith.

Tair punt offeîriad.

Yna decbreuodd Mana^^yddan ddodiY
wialen ar draws y dd^^y fforch.

Yn y fan daetb offeiriad ato ar fareh
a Uieiniau ar ei gefn. Wedi iddynt
gyfarcb ei gilydd, gofynnodd yr offeiriad
i Fana^Ayddan beth yr oedd yn ei
wneutbur.

" Crogi lleidr," ebe ManaT^yddan.
*' Debais ef yn Uadrata oddi arnaf "

Yna bu dadl hir rhwng yr offeiriad a
Manawyddan fel honno a fuasai rhwng
yr ysgolbaig ac yntau. Erfyniodd yr
offeiriad arno ollwng y Ih^goden, a pbeidio
â balogi ei ddwylo â pbetb mor ffiaidd.
Cynygiodd dair punt iddo am ei gollwng.

Ond ni chymerai Mana^^yddan un pris

Pryderi yn Nyfed a Lloegr 101

aindaiii. " Y mae'ii haeddu ei clirogi,"
meddai.

" Gwna fel y mynni, ynteu," ebe'r
offeiriad, ac ymaith yr aeth.

Saith hunt esgoh.

Yr oedd Manawyddan wedi clymu'r
IHnyn am wddf y llygoden, ac ar fedr
tynnu'r IHnyn i'w chodi.

Yn y fan wele osgordd esgob, gyda'i
weision a'i bynfeirch. Neshaodd yr
esgob ei hun at Fanawyddan, ac oedodd
yntau'r gwaith oedd ganddo.

Bendithiodd yr esgob ef, a gofynnodd
beth a wnai.

Atebodd Manawyddan fel o'r blaen,

"Crogi lleidr. DeHais ef yn lladrata
oddi arnaf "

'* Onid llygoden ydyw?" holai'r esgob.

"le," atebai Manawyddan, " a lleidr."

Dywedodd yr esgob, " Gan i mi ddyfod
yma ar dy draws pan oeddit ar fedr lladd
hon, mi a roddaf i ti saith bunt amdani.
Gwell gennyf roi pris uchel i ti amdani

102 Hanes Pryderi Fab Pwyll '

na bod g\vT o'th sefyllfa di yn lladd peth

mor wael. Gâd iddi fyned, a thi a gei'r

tâl."

Cytundeh cynclyn.

GTSTthododd Manawyddan drachefn, a
chododd yr esgob ei gynnyg. " Rhoddaf
i ti bedair punt ar hugain o arian
parod."

"M wnaf am gjmaint arall." ebe
Mana\vyddan.

Yna cynyoiodd yr ess^ob iddo yr holl
feirch oedd gydag ef, a'r saith bynfarch
a'r beichiau oedd ar eu cefnau.

" ]Si a wnaf," atebai ManaA^-^ ddan eto.

" Mynega dy bris, ynteu," ebe'r esgob.

" Cael Rhiannon a Phryderi yn rhydd,"
meddai Mana^Ayddan.

" Ti a gei hynny," ebe'r esgob.

"Nid yw^ hynny'n ddigon," ebe Mana-
wyddan.

" Beth arall a fynni di ? " ebe'r esgob.

" Cael gwared o'r hud sydd ar saith
gantref Dyfed," oedd ateb Mana^^yddan
wrth yr esgob.

Manawyddan a"r esgob.

104 Hanes Pryderi Fab Pwyll

'* Ti a gei hynny hefyd," ebe'r esgob,
" ond i ti ollwTig y llygoden."

*' Na wnaf," ebe Mana^^yddan. "Rhaid
i rai wybod pwy jdyw hi."

" Fy ngwraig yw hi," ebe'r esgob.

" Beth os dy wraig ydyw hi ? " ebe
Manawyddan. " Nis gollyngaf hi. Pa-
ham y daeth hi ataf fi ? "

" I'th ysbeilio," atebai'r esgob.

Dial Giüawlfah Cliid,

Yna mynegodd yr esgob paham y
daethai'r hud ar Ddyfed. " Lh\yd fab
Cil Coed w}'f íî," meddai, "a myfi a
ddododd yr hud ar saith gantref Dyfed.
Cyfaill w} f i Wawl fab Clud. Dodais yr
hud i ddial ar Bryderi am y tro cas a
wnaeth P^v}ll ei dad â Gwawl fab Clud.
Pan oedd Pwyll Pen Annwn yn llys
Hefeydd Hên, bu mor ynfyd â chware
' Broch yng Nghod ' â Gwawl fab Clud.

" Wedi cly wed dy fod yn byw yn y wlad
hon, daeth y merched oedd yn gweini yn
fy nhy ataf gan erfyn arnaf eu troi hwy yn

Pryderi yn Nyfed a Lloegr 105

llygod i ddifa dy yd di. Hwy yw y rliai
aaeth i'th ddau faes y nos gyntaf a'r ail.

"Y drydedd nos daeth fy ngwraig a
gwragedd bonheddig fy llys ataf, gan
erfyn arnaf eu troi hwythau hefyd yn
llygod. Y mae fy ngwraig yn glaf ar hyn
o bryd, a dyna paham y dehaist hi. Gan
hynny, ond i ti ei gollwng, mi a roddaf
Bryderi a Ehiannon i ti, a symudaf yr
hud a'r lledrith oddi ar saith gantref
Dyfed. Dyna fi wedi dywedyd pwy
ydyw'r llygoden. GoUwng hi yn awr."

Golliimg y llygoden.

Ond mynnai Manawyddan ychwaneg.
Codai ei bris yn barhaus, a bodlonai'r
esgob o hyd i roddi yr hyn a geisiai.
Addawodd na byddai hud a lledrith mwy
ar saith gantref Dyfed, na dial byth ar
Bryderi na Rhiannon na Mana\\Tddan.

Eto ni ollyngai Manawyddan y llyg-
oden cyn gweled Pryderi a Ehiannon yn
rhydd 2:er ei fron.

"Wele h\\y }ti dyfod," ebe'r esgob.

106 Hanes Prjderi Fab Pwjll

Ac ar hynny wele Bryderi a Rhiannon
o^er bron Manawycldan.

Cododd a chroesawodd hwynt, ac eis-
teddodd y tri gyda'i gilydd.

"Rhyddha fy no^wraiç^ yn awr," ebe'r
esofob. " Cefaist y cwbl a ofynnaist."

GoUyno^odd ManaT\^'ddan y llyooden,
a thrawodd yr esgob hi â'i hudlath.
Trodd hi yn ei hôl i'w ffurf ei hun, yn
bendefiges hawddgar.

Gyrdcì a choleri gwair.

" Edrych o'th gwmpas," ebe Llwj^d fab
Cil Coed wrth Fanawyddan. *' A gefaist
ti erioed well golwg ar Ddyfed na hon ? "

" Naddo," atebai ManaA^yddan. " Ond
pa fodd y bu ar y ddau hyn dan yr hud ? "

Dywedodd Llwd, " Yr oedd Pryderi a
gyrdd porth fy llys i am ei wddf Ac am
wddf Rhiannon yr oedd coleri gwair yr
asynnod wedi iddynt fod yn cywain
gwair."

Y Beclwarecld Ran

PRYDERI YNG NGWYNEDD
YN ERBYN MATH A GWYDION

(Dechreu Mabinogi Mathfah Mathonwy.)

PEXNOD I

Math a Gwydion yng Nghaer
Dathyl.

Perì(jl Math.

AN oedd Pryderi yn ar-
glwydd ar un cantref ar
hugain yn y Dehau, yr oedd
Math yn arglwydd ar Wyn-
edd, ac yn trigo yng Nghaer
Dathyl. Yn amser heddwch byddai
Math yn gorfod aros yn ei ystafell yn y
Uys. Byddai fanr os âi allan ond i ryfel.
Goewin oedd yn gweini arno. Merch
deg a rhinweddol oedd hi. Pebin o
Ddôl Pebin yn Arfon oedd ei thad.

108 Hanes Prycleri Fab Pwyll

Yn Ih's Math yr oedd tri brawd, Gil-
faethwy, Gwydion, ac Efeydd, meibion
Dôn, chwaer Math. Teithiai Gilfaethwy
ac Efeydd o amgylch y wlad yn lle Math
eu hewythr.

Cyfrinach Gilfaethiüy.

Yr oedd Gilfaethwy yn caru Goewin,
ond ni wyddai pa fodd i'w chael. Xewid-
iodd ei bryd a'i wedd gymaint, fel nad
oedd haw dd ei adnabod. Sylwodd Gwyd-
ion ei frawd ar hyn, a gofynnodd iddo yr
achos.

Ofnai Gilfaethwy addef mai caru
Goewin yr oedd, rhag i Fath ei glywed.
Canys os byddai i ddyn sibrwd wrth ei
gyfaill, cludai'r gwynt bob gair i glustiau
Math.

Ond deallodd Gwydion beth oedd ar
feddwl ei frawd, a dywedodd,

" Mynnaf ffordd i ti ei chael. Ac o bydd
raid, codaf ryfel yng Xgwynedd, Poa^ts
a'r Dehaubarth." Tair arglwyddiaeth
Cymru oeddynt hwy.

Pryderi yiig Ngwynedd 109

Moch Annwn.

Yna daeth Gwydion a Gilfaethwy at
Fath.

"Argh^ydd," ebe G>\ydion, '*clywais
fod rhyw greaduriaid rhyfedd newydd
ddyfod i'r Dehau."

" Beth yw eu henw ? " gofynnai ef

" Hobau, Arglwydd," atebai Gwydion.

" Pa fath anifeiliaid ywT rhai hynny ?"

"AnifeiHaidbychain,"ateboddGwydion,
'' a'u cÌ2f yn well na chio^ eidion. Ac yn
awr y mae enw newydd arnynt, sef moch."

"Pwy biau hwynt?" gofynnodd Math.

"Pryderi fab Pwyll," atebai Gwydion.
"Anfonwyd h^^^Tit ato o Annwn gan
Arawn, brenin Annwn."

Gofynnodd Math, *'Pa fodd y ceir
h\y}'nt ganddo ? "

"Mi a af," meddai Gwydion, "yn un
o ddeuddeg i gyrchu'r moch. Rhith
beirdd fydd arnora."

"Efallai na chewch hwynt ganddo,"
ebe Math.

110 Hanes Pryderi Fab Pwyll

"Ni bydd fy nhaith yn ofer," ebe
Gwydion ; " ni ddeuaf yn ôl heb y moch."
"Purion," ebe Math, "dos rhagot."

PENÎÍOD II

GWYDION GYDA PhRYDERI YN

Hhuddlan Teifi.
Wiìtìi heirdcL

AETH Gwydion a Gilfaethwy
a'u gwŷr i Ruddlan Teifi
yng Kgheredigion, lle yr
oedd llys Pryderi. Rhith
beirdd oedd arnynt. Daeth-
ant i mewn i'r Ilys, a darparwyd gwledd
iddynt. Eisteddodd Gwydion yn ymyl
Pryderi.

Ni fedrai neb yn y byd adrodd stori
fel Gwydion. Difyrrodd }t holl lys y nos
honno â'i chwedlau a'i hanesion. Hhy-
feddai pawb wrtho, a mwynhâi Pryderi
ymddiddan ag ef

Dywedodd Gwydion wrth Bryderi, " Ai

Pryderi yiig Ngwyiiedd 11 1

gwell fyddai i iywiin arall ddywedyd fy
neges wrthyt ti na mi fy hun ? "

Chwedleuiw crjfrwys.

"Na,"ebe Pryderi, " tafod rhydd yw'th
dafod di." " Dyma fy neges, Arglwydd,"
ebe Gwydion. " Ceisio yr wyf yr anifeil-
iaid a gefaist o Annwn."

"Buasai hynny'n hawdd," ebe Pryderi,
" onibai am amod sydd rhyngof a'm pobl
yn eu cylch. Rhaid i mi eu cadw nes y
byddont wedi dyblii eu rhif yn y wlad."

Atebodd Gwydion, "Arglw^dd, gallaf
dy ryddhau o'th amod. Na ddyro'r moch
i mi heno, ac na wrthod hwynt. Yfory ti
a weU beth a roddaf yn gyfnewid am
danynt."

AYedi myned i'r llety, dywedodd
Gw^ydion WTth ei gyfeilHon,

" Nid am ddim y cawn y moch."

" Gwir," meddent hwythau, " ond pa
fodd ? "

" Gadewch hynny i mi," ebe Gwydion.

112 Hanes Pryderi Fab Pwyll

Biüycl Uyffant.

Yna aeth Gwydion at ei swynion, a
gweithiodd hud. Daeth deuddeg march
rhyfel i'r golwg, a deuddeg milgi du
bronwyn. Am wddf pob ci yr oedd
torch, ac wrthi yr oedd Ihnyn arwain.
Yr oedd deuddeg cyfrwy ar y meirch,
ac aur yn lle haearn ar bob ffrwyn a
chyfrwy. Daeth G^^Tdion gyda'r meirch
a'r cŵn at Bryderi. Wedi cyfarch ei
gilydd, dywedodd Gwydion,

"Wele fi yn dy ryddhau o'th amod
â'th bobl arii y moch. Gwir na elh eu
rhoddi na'u gwerthu. Ond gelU eu c}^-
newid am beth gwell. Rhoddaf y deu-
ddeg march hyn a'r deuddeg milgi i ti,
gyda'r cwbl a berthyn iddynt. A thi a
gei'r deuddeg tarian aur acw dros ben."
O íyryá llyffant y gwnaethai G^yydion y
meirch, y milgwn a'r tariannau.

Wedi ceiso cyngor, cymerth Pryderi
y meirch a'r cŵn a'r tariannau. Yna

Pryderi yng Ngwynedd 113

cychwynnodd G^>ydion a'i w} r tuag adref
gyda'r nioch.

" Rhaid i ni gerdded jti br} sur," eb

G"Nvydion yn gyiTur moch i Wyuedd.

ef. " Ni phara'r hud ond hyd y pryd hwn
yfory."

Yna brysiodd G^^ydion a'i wŷr o
Ruddlan Teifi gyda'r moch, i achub y
blaen ar Bryderi a'i wŷr cyn y gTNelent
y twyll.

114 Hanes Pryderi Fab Pwyll

PEXXOD III

GwYDioN y:^! Mochdref, Mochnant a
Chreuwyrion.

Cwt y moch.

XOS honno daeth Gwydion

a'i wvr i ^WYY iichaf Cere-

diüjion oryda'r moch. Moch-

dref y gelwid y lle h^ynnw

gynt o achos hynny.

Teithiasant drannoeth ar draws Elen-

ydd, gan aros dros nos ym Mochdref,

rhwng Ceri ac ArwystH.

Y drydedd nos buont yn y cwmwd
hwnnw ym Mhowys a elwir Mochnant.

Oddi yno daethant i Fochdref yng
Xghantref Ehos. Yna dywedodd Gwyd-
ion,

•• Brysiwn rhagom i fynydd-dir Gw}ti-
edd. Mae cad yn codi o'n hôl."

Erbyn hyn yr oedd Pryderi a gwŷr y
Dehau yn brysio ar ôl Gwydion a'i wŷr.
Wedi cyrraedd tref uchaf Arllechwedd

Pryderi yiig Ngwyuedd 115

rhoes Gwydion a'i wŷr y moch mewn cwt
a wnaethent iddynt yno. Gelwid cwt
niochyn gynt yn grau. Felly cafodd y
dref honno yr enw Creuwyrion, a seinir
yr enw hwn yn awr " Cororion". Daethant
o'r diwedd at Fath yng Xghaer Dathyl.

PENNOD IV

Math a Gwydion yng Xghaer
Dathyl a Phennardd.

Sion rhyfel.

PBYN dyfod yno yr oedd y
Ihioedd yn ymgynnull, a
rhyfel ar droed.

" Pa ncT^ydd sydd ? "

gofynnodd G\Aydion.

" Y mae un cantref ar hugain Pryderi

wedi codi, ac ar ddyfod ar eich ôl,"

atebai gwŷr Math. "ühyfedd mor araf

y buoch."

*'Pa le y mae'r anifeihaid yr aethoch
i'w cyrchu ? " gofynnai 3Iath.

H 2

116 Hanes Pryderi Fab Pty^U

" Yn eu cwt yn y cantref obn," atebai
Gw^'dion.

Ar hynny clywent sŵn yc utofyrn a'r
cyífro yn y wlad. Gwisgodd Math a'i
wŷr eu harfau amdanynt, ac aeth eu Ihi
o^yda hwvnt i Bennardd vn Arfon.

Wedi i Fath fyned o'r llys, aeth Gw}'dion
a Gilfaeth^^y yn ôl i Gaer Dathyl hw nos.
Ceisiodd Gilfaethwy gan Oewin fod yn
wraig iddo, ond nis mynnai.

Drannoeth dychwelodd y ddau frawd
at y llu.

PExxoD y

Pryderi yn Eifionydd ac Ardudwy.

Gwì/stìoìh

P oedd cvno'or ym Mhen-
nardd ar y pryd. Cynlhm
gwvr V Goo^ledd oedd aros
ym mynydd-dir G\Nynedd
oni ddeuai Pryderi.
Yno V bu'r frwvdr. Lladd^^Td lawer o'r

Pryderi yiig Ngwynedd 117

dílau lu, ond ciliodd gwŷr y Dehau i
Naiit Call, sef Xantcall yn awr.

Yno y dilynodd gwŷr y Gogledd hwynt,
gan ladd llu mawr o honynt. Oddi yno
ymlidiwyd gwŷr Pryderi hyd at Ddôl Pen
Maen, sef Dolbenmaen yn awr.

Deisyfodd Pryderi heddwch, a rhoes
>\ystlon i Fath. Pedwar ar hugain o
feibion pendefigion oedd y rhai hyn.

Yna aeth y ddau lu mewn heddwch
â'i gilydd hyd at y Traeth Mawr. Ond
wedi cyrraedd y Felenryd, ni ellid atal
y gwŷr traed rhag saethu at ei gilydd.

118 Hanes Pryderi Fab Pwyll

PEXXOD YI

Pryderi ym Maentwrog.

Swynion Gioydion.

XFOXODD Pryderi gen-
hadon at Fath, i erfyn arno
wahardd i'w wŷr saethu,
ond gadael rhyngddo ef a
G^Tdion. Gwyddai Pryderi
mai G^^Tdion oedd achos y rhyfel.

Atebodd Math, "Gadawaf i Wydion
ymladd â Phryderi os yw yntau'n fodlon.
Ond ni orfodaf neb o'i anfodd i ymladd
yn ein lle ni."

" Xi raid i neb o wŷr y Gogledd ymladd

yn fy lle i," ebe GA^ydion. "Bydd yn

dda gennyf ymladd lawlaw â Phryderi."

Ducpwyd ateb G^^Tdion at Bryderi.

Dywedodd yntau, '^JSTi chaiff neb ond

«. «-

myfi fy hun ofyn iawn i mi fy hun."

Cerddodd y ddau arwr ymlaen i'r
canol rhwng y ddau lu. Gwisgwyd h^^y
yn eu harfau, a dechreuodd yr ornest.

Pryderi yiig Ngwynedd 119

Er dewred oedd Pryderi, aeth G>v} dion
yn drech iiag ef. Yr oedd yn gryfach
ac yn fíyrnicach. Mwy na'r cwbl, yni-

Angau Pryderi.

laddai Gwydion fab Dôn drwy rym hud
a Uedrith. Felly y bu farw Pryderi.

Claddwyd ef ym Maen TwTOg, yr ochr
uchaf i'r Felenryd.

120 Hanes Pryderi Fab Pwyll

PEXXOD YII

Math a Gwydion yng Nghaer
Dathyl.

Gollwng y gioystlon.

I EW^S" tristwch y dychwel-
odd gwŷr y Dehau, ac nid
rhyfedd. Canys collasent
eu harglwydd a llawer o'u
goreugwyr, heblaw y rhan
fwyaf o'u meirch a'u harfau.

Ond mewn llawenydd a gorfoledd y
dychwelodd gwŷr y Gogledd. Ar gais
Gwydion rhyddhawyd y gwystlon a rodd-
asai Pryderi, ac aethant hwy adref ar ol
y lleill 0 wŷr y Dehau.

Prioclas Matìi,

Pan oedd y rhyfel drosodd dychwelodd
perigl Math. Xi allai adael y llys, ac
aeth Gilfaethwy a'i weision o amgylch
Gwynedd yn ei le fel cynt. Ond ni
ddaeth Gilfaethwy yn agos i'r llys.

Pryderi yng Ngwynedd 121

Eto ni ddaetli Goewin yn wraig i Gil-
íaethwy. Math a'i priododd, gan roddi
iddi ei holl eiddo.

Cosb Gicydion a GilfaetJncy.

Clywodd Math pa fodd y bu Gwydion a
Gilfaethwy yn aehos y rhyfel. Digiodd
wrthynt, ac am hynny ni ddeuent i'r llys.
Trigent ar fíîniau'r wlad, nes i Fath
wahardd i neb roddi bwyd a diod iddynt.

O'r diwedd daethant ato. Cyfarchasant
ef, a gofynnodd yntau iddynt,

" Ai i roddi iaw^n i mi y daethoch ? "

" Gwna â ni fel y mynni," meddent.

Atebodd Math, " Nid myfi a fynnodd
golli fy ngwŷr. Ni ellwch chwi dalu iawn
i mi am y gwarth a gefais, heb son am
angau Pryderi. Ond gan i chwi ddyfod
yma i ddwyn y gosb a fynnwyf ei rhoddi
arnoch, mi a'i dechreuaf arnoch yn awr."

Tri math o anîfail.

Yna trawodd hwynt â'i hudlath, a
throdd hwynt yn geirw. Dywedodd

122 Hanes Pryderi Fab Pwyll

wrthynt, "Dychwelwch yma ymhen
blwyddyn."

Felly y gwnaethant, a'r pryd hwnnw
trodd hwynt yn foch gwyllt. Gorchy-
mynnodd iddynt ddychwelyd ato ymhen
blwyddyn drachefn.

Pan ddaethant yr ail waith, trodd
hw} nt yn fleiddiaid, gan orchymyn iddynt
ddychwelyd eto ymhen y flwyddyn.

Adfer a macläeu.

Wedi iddynt ddychwelyd y drydedd
waith, trawodd hAvynt drachefn â'i hud-
lath, ac adferodd hwynt i'w cnawd eu
hun.

" Ha wŷr," eb ef, "os gwnaethoch gam
â mi, cawsoch ddigon o gosb am dano."

Yna anfonodd hwynt i'w golchi a'u
gwisgo, a phan ddychwelasant ato
maddeuodd Math iddynt am ladd
Pryderi.

Notes on Place-Names

BY SIR EDWARD ANWYL

Aber Alaw, the mouth of the river Alaw, in Anglesey.
Aberffraw, the old residence of the princes of Gwynedd,

011 the south-west coast of Anglesey.
Aber Henfelen, thought by Mr. Egerton Phillimore to

be Clovelly, on the north coast of Devonshire.
Annwn, the Otherworld or Underworld (Hades) of

British mythology.
Arberth, generally thought to be Narberth, about

10 miles nortli of Tenby, in Pembrolceshire.

Archan, one of the two rivers once thought to lie
between Wales and Ireland, the other being the Lli.

Ardudwy, the cantrev of Merioneth which contains
Harlech.

Arfon, the portion of Camarvonshire which faces
Anglesey, lying between Bangor and Clynnog.

Arllechwedd, the district of Carnarvonshire which lies
between Conway and Bangor.

Arwystli, the district of Montgomeryshire (now a
deanery) which comprises the eastern slopes of
Plinlimmon, in the neighbourhood of Llanidloes.

Caer Dathyl, an old fortress in Arvon, whose site is now
unknown. It was also called Caer Dathal, " Tuathal "
being the Goidelic form of the Welsh name Tudwal.

Caer Saint, the town of Carnarvon, so called after the
river Saint, anciently Sigontium, whence Segontium,
the Roman name of the town.

Caint, Kent.

Ceredigion, the county of Cardigan, so called after
Ceredig, son of Cunedda Wledig, and grandfather of
St. David.

124 Notes 011 Place-íîames

Ceri, Kerry, the district of jMontgomeryshire which lies
uorth of Kerry Hill, and near the borders of Mont-
gomeryshire, Radnorshire, and Shropshire.

Cernyw, the county of Comwall ; but in the Mabin-
ogion the term includes Devon and Somerset.

Creurwyrion, the highest to^raship of Arllechwedd ;
in the parish of Llandegai, near Bethesda, in Car-
narvonshire ; now called Cororion.

Dol Pebin, a farm (now called Dol Bebi) near Talsarn,

in Arvou.
Dolbenmaen ; Garn Dolbenmaen is a hill in Eifionydd,

Carnaryonshire, situated a few miles north of

Criccieth.
Dyfed, the south-western principahty of Wales, iu

historic times identical "with Pembrokeshire.

Edeyrnion, the part of the Dee Yalley around Corwen,

in Merioneth.
Eifionydd, the cantrev of Caruarvonshire which ex-

tends from Eryri (the Snowdon range) to Cardigan

Bay.
Elenydd, the mountains of the Plinhmmon range

between Cardiganshire and Radnorshire.

Y Felenryd, now a farm on the river Cynlas, not far

from Penrhyndeudraeth, north-west of Merioneth.
Ffrainc, France.

Glan Alaw, the bank of the river Alaw, near Dan-

deusant, in Anglesey.
Glyn Cuch, the valley of the Cych, near Abercych, in

north-east Pembrokeshire.

Henffordd, Hereford.

Iwerddon, Ireland. Old Welsh writers never used the
article with this name

Notes 011 Place-Names 125

Lli, see Archan.

Llinon, ii river iii Ireland, probably the Shannon, called

in Irisli Shinnon.
Llundain, London.

Gwales, thc island of Grasholm, south of St. Bride's
Bay, and 8 miles west of the west coast of Pembroke-
shire.

Gwent Iscoed, the district between Newport and Chep-
stow in Monmonthshire. NantTeynion (Teyrnon's Dell)
is now Llantarnam, near CaerIeon-on-Usk.

Gwynedd, the north-western principality of Wales.

Y Gwynfryn (The White Hill), Tower Hill, in London.

Harlech(anciently Harddlech), a boroug:h of Merioneth,
on Cardigan Bay, incorporated by Edward I. The
chief tower of the castle is called Bronwen's Tower.

Maenor Coed Alun : Coed Alun, now often wrongly
called Coed Helen, near Carnarvon.

MaenorPennardd: now afarm not far from Clynnog, in
Carnarvonshire.

Maentwrog, a parish in the north of Merioneth a few
miles south of Blaenau Ffestiniog.

Mochdref, (1) probably near Nant y Moch, near Pont-
erwyd, in Cardiganshire ; (2) a YÌIlage between Kerry
and Arwystli, a few miles east of Llandinam, in Mont-
gomeryshire ; (3) a village near LlandriUo in Rhos, in
north Denbighshire, where now stands the station
INIochdre and Pabo, between Colwyn Bay and Llan-
dudno Junction.

Mochnant, the town of Llanrhaiadr yn IMochnant in
Montgomeryshire, 11 miles west of Oswestry.

Nantcall, now a farm between Garn Dolbenmaen and
Llanystumdwy, in Eifionydd, Carnarvonshire.

126 Notes on Place-Xames

Powys, the central and north-eastern principality of
W'ales.

Rhos, see Mochdref (3).
Rhydychen, Oxford.

Seisyllwg, literally, the district of Seisyll (Caecilius),
being the part of Cardiganshire which Pryderi added
to his domain.

Tal Ebolion, a commot still known by that name in
Anglesey.

Y Traeth Mawr, " The Great Beach ' near Portmadoc,
on the south-east coast of Carnarvonshire.

Ystrad Tywi, the old name of a large part of Carmar-
thenshire, including the yale of Towy.

Glossary

a. = AdjectÌTe ; ìu. = Noun of masculine gender ;
«/ = Xoun of feminine gender ; i: = Yerb ; 2^/. = Plural.

adfer, i: restore, rcTÌre. beddrod, m. tomb.

adferiad, m. restoi-ation.
ameu, i: doubt.
amod, m. condition, com-
pact.

broch, m. badger.
byrbwyll, a. rash.

cad, ììf. army, battle.

angof, m. oblÌTÌon, forget- caer, nf. stronghold, castle.

fulness. Calanmai, May-Day.

arch, »Vcommand. calch, m. Ume ; calch

archoll, nf wound. Hasar, enamel.

atgof, m. remembrance. cantref, m. cantrev ; a dis-

trict containing a hun-

baedd, ìn. boar. dred farnis.

bâs, a. low, shallow. carlamu, i: gallop.

bedydd, m. baptism. carpiog, a. ragged.

Glossary

127

carrai, m. thong.
carw, m. stag.
cawg, m. bowl.
cennad, n/. leave, permis-

sion ; niessenger.
claerwyn, a. shining

white.
clawr, m. cover, lid.
cordwal, ?«. leather (from

Cordova in Spain).
crafanc, nf. claw.
crib, )i/. ridge.
cwmwd, m. commot, a

division of a cantrev.
cynnwys, r. contain.
cyntedd, m. vestibule.
cywain, v. harvest.

chwedleuwr, m. story-

teller.
chwegrwn, ni. father-in-

law.

darpar, v. prepare.
deiliad, m. subject.
dial, m. vengeauce ; v.

avenge.
dialedd, m. revenge.
difrod, m. havoc, blight,

destruction.
drudwen, ìì/ starling.
dyfais, u/ device.
djrfaliî, V. guess. conjec-

ture.

glaswjm, a. grey.
gordd, )i/ hammer, kuock-
er ; pl. gyrdd.

gorfoledd, m. rejoicing,

jubilation.
gornest, )i/. duel, hand-to-

hand encounter.
gosgordd, ))/. escort, re-

tinue.
gwadn, ))ì. sole of the foot.
gwaywffon, n/ spear.
gwineu, a. auburn.
Gwledig, 1)1. chief prince

or king.
gwrogaeth, m. homage.
gwrychyn, m. bristle ;

pl. gwrych.
Gwyddel, )n. Irishman ;

pL Gwyddyl.
gwylltfìlod, ì)i. wild ani-

mals.
gwystl, m. pledge, host-

age.

haid, ìi/ swarm.
halogi, V. defile.
hebog, ììi. hawk.
hiraethu, v. yearn, regi-et.
hob, 1)1. swine.
hud, )i/. enchantment,

magic.
hudlath, )ì/. magic wand.
hudo, V. charm.
hwylbren m. mast (in

modern Welsh).

iawn, m. amends, compen-

sation, right ; a. right.
iro, V. smear.

llathen, )ì/. rod, yard.

128

Glossary

rhith, nf. appearance,

guise.
rhyd, m. ford.
rhyfyg, m. presumption,

rashness.
rhygyngu, v. amble, trot.

(of
(of

Uech, nf. slab.
Uechu, V. hide.
Uedrith, nf iUusion.
Uen, nf veil, sheet.
Uiain, m. linen, cloth.
llopan,íí/buskin,high boot.
Uwm, a. bare.
Uwyddo, V. succeed.
llyffant, m. toad ; bwyd

Uyffant, toadstool.
llynges, nf fleet.
Uys, m. (formerly fem. now

masc.) court, palace.
Uys-frawd, m. step-

brother.

marmor, m. marble.
meddgell, nf mead-cellar.
meichiau, m. sureties (also
1)1. meichiafon).

noe, nf kneading-trough.

pair, m. cauldi'on ; y pair

dadeni, the cauldron of

re-birth.
pedrain, nf crupper (hind

quarter).
pendefig, m. chieftain.
penderfynu, v. determine.
perllan, nf orchard.
petrual, a. square.
picell, nf dart, jarelin.
pryfyn, m. creature, worm.
pynfarch, m. pack-horse.

rhinweddol, a. rirtuous.

(Words omitted from this list will be found in Anwyl's edition of Sp«rreíi's
Welsh-English Dictionary.)

swch, nf share

plough) ; point

shield).
swyddog, m. ofl&cer.
syllu, V. gaze.

taflod,m.roof,loft;taflody
geneu,roofofthemouth.

tangnefedd, m. peace,
tranquillity.

tanllwyth, m. blazing fire.

tarth, m. mist, yapour.

tlws, m. jewel.

torch, nf collar, torque.

trawslath, nf yard-arm
(of ship).

tylino, V. knead-

tywysen, nf ear of corn.

urddas, îî/dignity, stateli-

ness.
urddol, a. stately, august.
utgom, m. trumpet.

ymbil, V. entreat.
ymgynghori, v. consult

together.
ymgynnull, v. assemble.
ymlid, V. pursue.
yspardun, nf spur.

o>

1"

o >,
M ü

o >,

H vO

O Cví

Uníversity of Toronto
Library

DONOT

REMGYE

THE

CARD

FROM

THIS

POCKET

Acme Library Card Poclcet
LOWE-MARTIN CO. LIMITED